تحلیل انتقادی نگرة متکلمان و اهل تفکیک در استناد به آیات «خروج از قبر» بر بطلان معاد مثالی، با تأکید بر ظواهر قرآن کریم

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی، گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ایران.

2 استاد گروه فلسفه و کلام اسلامی، موسسه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام، حوزه علمیه معارف، مشهد، ایران.

چکیده

مسألة معاد جسمانی از دیرباز مورد توجه متکلمان و فلاسفة مسلمان بوده است. متکلمان و اهل تفکیک با استناد به برخی از ظواهر آیات قرآن، و نیز برخی از روایات، معاد جسمانی عنصری را نتیجه گرفته‌اند؛ اما به عقیدة ملاصدرا، گرچه متکلمان و فلاسفه در تبیین مسائل مربوط به مبدأ توفیقاتی داشته‌اند، اما در توجیه آموزه‌های معاد موفق نبوده‌اند. یک دسته از آیات مورد استناد متکلمان و اهل تفکیک برای اثبات اینکه جسم اخروی، عنصری و از جنس جسم دنیوی است، آیات خروج از قبر است. این آیات که با دید ابتدایی، ظهور در بطلان معاد مثالی صدرایی دارد، حکایت می‌کند که انسان‌ها روزی از قبر خارج و وارد عالم آخرت می‌شوند. متکلمان و اهل تفکیک با استناد به همین آیات، خارج‌شوندة از قبر را «بدن عنصری» می‌دانند، و آنچه وارد عالم آخرت می‌شود، انسانی می‌دانند که به بدن عنصری بازگشته است. در این مقاله به روش توصیفی، تحلیلی و با استناد به ظواهر آیات قرآن کریم و به‌صورت تفسیر قرآن‌به‌قرآن؛ نظریة متکلمان و اهل تفکیک تحلیل و نقد شده است. در این راستا، نظریة ملاصدرا نیز مورد سنجش و ارزیابی قرار گرفته، و در‌نهایت نشان داده شده است که دیدگاه ملاصدرا در معنای قبر و به‌طور کلی تفسیر آیات خروج از قبر، هماهنگی بیشتری با ظواهر قرآن دارد. اما دیدگاه متکلمان و اهل تفکیک، نه‌تنها با ظواهر آیات قرآن سازگار نیست، بلکه از آن فاصله گرفته‌ و به تأویل بی‌قاعده‌ روی آورده‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
نهج البلاغه.
ابن فارس (1404ق). معجم مقاییس اللغه. (تحقیق: عبدالسلام ‌هارون). قم: مکتب الإعلامی الإسلامی.
اشعری، علی بن اسماعیل (1400ق). مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، چاپ دوم. آلمان: نشر فرانزشتاینر.
بحرانی، هاشم بن سلیمان (1415ق). البرهان فی تفسیر القرآن. قم: موسسه البعثه.
تفتازانی، سعدالدین مسعود بن عمر (1424ق). المطول. بیروت: دارالکتب العلمیه.
تهرانی، جواد (1374). میزان المطالب، چاپ چهارم. قم: موسسه در راه حق.
جوهری، ابونصر (1407ق). الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه. بیروت: دار العلم للملایین.
حویزی، ابن جمعه (بی‌تا). نورالثقلین. (تصحیح: رسولی محلاتی). قم: موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
خمینی، مصطفی (1376). تعلیقات علی الحکمه المتعالیه. تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
رفیعی قزوینی، ابوالحسن (1367). مجموعه رسائل و مقالات فلسفی. (تصحیح: غلام­حسین رضانژاد). تهران: الزهرا.
سبحانی، جعفر (1423ق). الاهیات. قم: موسسه امام صادق (ع).
سیدان، سید جعفر (1395). معارف وحیانی (دفتر اول و دوم)، چاپ دوم. قم: نشر دلیل ما.
شعرانی، ابوالحسن (1385). پژوهش‌های قرآنی علامه شعرانی در تفاسیر مجمع البیان. (روح الجنان و منهج الصادقین، به کوشش سید محمدرضا غیاثی کرمانی). قم: بوستان کتاب.
شیرازی، قطب الدین (1391). شرح حکمه الاشراق. (به انضمام تعلیقات ملاصدرا، تصحیح: سید محمد موسوی). تهران: حکمت.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (ملاصدرا) (1354). المبدأ و المعاد. تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (ملاصدرا) (1366). تفسیر القرآن الکریم، چاپ دوم. قم: بیدار.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (ملاصدرا) (1389). مجموعه رسائل فلسفی، ج 2. تهران: بنیاد حکمت صدرا.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (ملاصدرا) (1394). الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه. (تصحیح: سید جلال الدین آشتیانی). قم: بوستان کتاب.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (ملاصدرا) (1981). الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (ملاصدرا) (بی تا). ایقاظ النائمین. تهران: انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران.
صدوق، محمد بن علی (1376). الأمالی. تهران: کتابچی.
صدوق، محمد بن علی (1406ق). ثواب الأعمال و عقاب الأعمال. قم: دار الشریف الرضی للنشر.
صدوق، محمد بن علی (1413ق). من لایحضره الفقیه، چاپ دوم، ج 1. (تحقیق: علی اکبر غفاری). قم: جامعه مدرسین.
طباطبایی، محمدحسین (1419ق). الرسائل التوحیدیه. بیروت: موسسه النعمان.
طبرسی، احمد بن علی (1408ق). الاحتجاج، چاپ ششم. (تحقیق: ابراهیم بهادری و محمدهادی به). قم: اسوه.
طوسی، محمد بن الحسن (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
عارف اسفراینی، اسماعیل بن قربانعلی (1383). انوار العرفان. (تحقیق: سعید نظری) قم: بوستان کتاب.
غروی اصفهانی (کمپانی)، محمدحسین (1392). المعاد الجسمانی. قم: مجمع ذخایر اسلامی.
قزوینی خراسانی، مجتبی (1387). بیان الفرقان. قزوین: حدیث امروز.
قمی، علی بن ابراهیم (1363). تفسیر القمی، چاپ سوم. قم: دارالکتب.
کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق). الکافی. (تصحیح: علی­اکبر غفاری و محمد آخوندی). تهران: دارالکتب الاسلامیه.
مجلسی، محمدباقر (1403ق). بحارالانوار، چاپ دوم. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
مدرس زنوزی، آقاعلی (1397). تعلیقات اسفار. قم: حکمت اسلامی.
مروارید، حسنعلی (1418ق). تنبیهات حول المبدا و المعاد، چاپ سوم. مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس.
ملکی میانجی، محمدباقر (1417ق). مناهج البیان فی تفسیر القرآن. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.