تأملی در انتساب نظریۀ ذوق تأله به محقق دوانی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه پژوهشی فلسفه و کلام، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران.

چکیده

در آثار فلسفی سده‌های اخیر، نظریۀ وحدت وجود و کثرت موجود که با عناوین ذوق المتألهین یا ذوق تأله نیز یاد می‌شود، همواره با نام جلال‌الدین دوانی گره خورده است. طبق این نظریه، حقیقت وجود، منحصر به واجب‌الوجود است؛ اما موجود امری اعم از وجود است و شامل واجب‌الوجود و تمامی ممکنات است. اطلاق موجود بر واجب‌الوجود به‌سبب آن است که او حقیقتِ وجود است و اطلاق موجود بر ممکنات بدین‌جهت است که به ‌حقیقت وجود منتسب هستند. میراث حکمی قرون نهم، دهم و یازدهم، حکایت از آن دارند که ذوق تأله مورد اقبال حکیمان و عارفان بوده است، تا بدانجا که برخی مدعی شدند چنین تبیینی از نظام هستی، مقبول تمامی حکما و محققان بوده است. اما سؤال اینجاست که آیا دوانی در ارائۀ این نظریه، نوآور بوده و یا آنکه به تقریر دیدگاه برخی از پیشنیان خود پرداخته است؟ تفحص در میراث حکیمان پیش از دوانی، آشکار می‌کند که این نظریه مورد توجه اندیشمندان بوده است و دوانی مبتکر آن نیست. در میان اندیشمندانی که در طرح این نظریه مورد گمانه‌زنی هستند، باید قطب‌الدین رازی را صاحب این نظریه دانست و گویا انتساب این نظریه به دوانی، مربوط به جایگاه بلند او در مجامع علمی آن روزگار و سعی بسیار او در تبیین این نظریه در آثار متعددش بوده است.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ابن­‌سینا، حسین بن عبدالله (1404ق). الشفاء (الاهیات). (تحقیق: سعید زاید و ... ). قم: ‌مکتبة آیة‌الله ‌المرعشى النجفی.
باغنوی، حبیب‌الله (میرزاجان) (1381ش). تعلیقات بر الالهیات من المحاکمات علی شرحی‌الاشارات. تهران: ‌مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
بحرانی، سلیمان بن عبدالله (1998م). السلافة‌البهیة فی الترجمة ‌المیثمیة (مندرج در: بحرانی، یوسف بن احمد (1998م). الکشکول. ج3. بیروت: ‌دار‌و‌مکتبة ‌الهلال).
تفتازانی، سعدالدین (1409ق). شرح‌المقاصد. قم: ‌الشریف‌الرضی.
توکلی، محمدهادی (1400ش). هستی، ظهور و انسان در عرفان شیعی. قم: ‌پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
توکلی، محمدهادی (1402ش). بررسی انتقادی رویکرد میرسیدشریف گرگانی (جرجانی) به نظریۀ توحید وجودی. جاویدان خرد، 20(43)، 47-71.  Doi: https://doi.org/10.22034/iw.2023.382225.1667
 
توکلی، محمدهادی (1403ش). بررسی تأثیر اندیشه‌های گرگانی (جرجانی) در خصوص توحید وجودی بر عارفان و حکیمان متأخر بر او. خردنامه صدرا، 29(4)، 20-5. Dor: https://dorl.net/dor/20.1001.1.15600874.1403.29.4.8.8                                                         
جامی، عبدالرحمن (1858م). نفحات‌الانس. کلکته: ‌مطبعه لیسی.
حلبی مزاری، ابراهیم بن مصطفی (1429ق). اللمعة فی تحقیق مباحث‌الوجود و الحدوث و القدر و أفعال‌العباد. قاهره: ‌دارالبصائر.
حلی، حسن‌بن‌یوسف (1363ش). انوار‌الملکوت فی شرح‌الیاقوت. قم: ‌الشریف الرضی.
حلی، حسن‌بن‌یوسف (1419ق). نهایة‌المرام فی علم‌الکلام. قم: ‌مؤسسة امام صادق(علیه‌السلام).
خوانساری، محمدباقر (بی‌تا). روضات‌الجنات فی احوال‌العلماء و السادات. بیروت. دارالاحیاء ‌التراث ‌العربی.
دشتکی، غیاث‌الدین منصور (1382ش). اشراق هیاکل‌النور. تهران: ‌نشر میراث مکتوب.
دشتکی، غیاث‌الدین منصور (1385ش). مجموعه مصنفات غیاث الدین منصور دشتکی. تهران: ‌دانشگاه تهران و انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
دوانی، جلال‌الدین (1364ش). تفسیر الاخلاص. (مندرج در: تویسرکانی، احمد (1364ش). الرسائل‌المختارة. اصفهان: کتابخانۀ امام امیرالمؤمنین).
دوانی، جلال‌الدین (1373ش). تهلیلیه (شرح لاإله‌إلّاالله). تهران: ‌کیهان.
دوانی، جلال‌الدین (1381ش/الف). رسالة اثبات الواجب‌الجدیدة. (مندرج در: تویسرکانى، احمد (1381ش). سبع رسائل. تهران: ‌میراث مکتوب).
دوانی، جلال‌الدین (1381ش/ب). رسالة اثبات الواجب‌القدیم. (مندرج در: تویسرکانى، احمد (1381ش). سبع رسائل. تهران: ‌میراث مکتوب).
دوانی، جلال‌الدین (1387ش). شرح رباعیات فلسفی و عرفانی. تهران: ‌هرمس.
دوانی، جلال‌الدین (1392 ش/الف). الزوراء. (مندرج در: رحیمیان، سعید (1392ش). تحقیق الزوراء. قم: ‌آیت اشراق).
دوانی، جلال‌الدین (1392ش/ب). شرح الزوراء. (مندرج در: رحیمیان، سعید (1392ش). تحقیق الزوراء. قم: آیت اشراق)
دوانی، جلال‌الدین (1393ش). حاشیه بر شرح‌التجرید. (مندرج در: قوشجی، ملاعلی (1393ش). شرح تجرید العقائد. قم: ‌رائد).
دوانی، جلال‌الدین (1411ق/الف). انموذج‌العلوم (مندرج در: تویسرکانی، احمد (1411ق/الف). ثلاث رسائل للدوانی. مشهد: آستان قدس رضوی. بنیاد پژوهشهای اسلامى).
دوانی، جلال‌الدین (1411ق/ب). شواکل‌الحور فی شرح هیاکل‌النور. (مندرج در: تویسرکانی، احمد (1411ق/ب). ثلاث رسائل للدوانی. مشهد: آستان قدس رضوی. بنیاد پژوهشهای اسلامى).
دوانی، جلال‌الدین (1423ق). التعلیقات على شرح العقائد العضدیة. (مندرج در: الحسینی الافغانی، السید جمال‌الدین (1423ق). التعلیقات على شرح العقائد العضدیة. قاهره: مکتبة الشروق الدولیة).
رازی، فخرالدین محمد بن عمر (1384ش). شرح الاشارات و التنبیهات. تهران: ‌انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
رازی، قطب‌الدین (1381ش). الالهیات من المحاکمات علی شرحی‌الاشارات. تهران: ‌مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
سهروردی، یحیی بن حبش (1372ش). مجموعه مصنفات شیخ اشراق. تهران: ‌موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
شوشتری، قاضی نورالله (1377ش). مجالس‌المؤمنین. تهران: ‌کتابفروشی اسلامیه.
شوشتری، قاضی نورالله (1409ق). إحقاق‌الحق و إزهاق‌الباطل. قم: ‌مکتبة آیة‌الله المرعشی النجفی.
شوشتری، قاضی نورالله (1426ق). مصائب‌النواصب. قم: ‌دلیل ما.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1981م). الحکمة‌المتعالیة فی الاسفار‌العقلیة‌الاربعة. بیروت: داراحیاء ‌‌التراث ‌العربی.
طوسی، خواجه نصیرالدین (1375ش). شرح الاشارات و التنبیهات. قم: ‌نشر البلاغة.
علوی، میرسید احمد (1377ش). کشف‌الحقائق. (مندرج در: میرداماد (1377ش). تقویم‌الایمان مع شرحه کشف‌الحقائق. تهران: ‌میراث مکتوب).
علوی، میرسید احمد (بی‌تا). مفتاح الشفا و العروه الوثقی. (کتابخانه مجلس با شمارۀ بازیابی 1787 و شماره مدرک: ‌24750-10).
علوی، میرسید احمد (1364ش). لطائف غیبیة. ایران: مکتب السیدالداماد.
کاشفی، فخرالدین علی بن حسین (2008م). رشحات عین‌الحیاة. بیروت: ‌دارالکتب العلمیة.
کرمانی، عبدالرزاق (1361ش). تذکره در مناقب حضرت شاه نعمت‌الله ولیّ. (مندرج در: اوپن، ژان (1361ش). مجموعه در احوال شاه نعمت‌الله ولیّ. تهران: ‌طهوری).
گرگانی، میرسیدشریف (1373ش). رسالة الوجود. (مندرج در: دوانی، جلال‌الدین (1373ش). نقدنیازی در: ‌شرح دو بیت و یک غزل از خواجه حافظ شیرازی. تصحیح علی معلم. تهران: ‌امیرکبیر).
گرگانی، میرسیدشریف (2007م). الحاشیة على المطول شرح تلخیص مفتاح‌العلوم. بیروت: ‌دارالکتب العلمیة.
گرگانی، میرسیدشریف (2009م). المصباح فی شرح‌المفتاح. (إعداد: یوکسل جلیک). استانبول: جامعة مرمرة.
گرگانی، میرسیدشریف (2020م). حاشیة التجرید. (مندرج در: اصفهانی، شمس‌الدین (2020م). تسدیدالقواعد فی شرح تجریدالعقائد. استانبول: ‌وقف الدیانة‌الترکی).
لاری، فخرالدین کمال بن محمد (1392ش). شرح شرح الدوانی علی الزوراء. (مندرج در: رحیمیان، سعید (1392ش). تحقیق الزوراء. قم: ‌آیت اشراق).
لکهنوی، محمد عبدالحی (1324ق). الفوائدالبهیة فی تراجم‌الحنفیة. بیروت: ‌دارالمعرفة.
موسوی خمینی، سیدروح الله (1410ق). تعلیقات علی شرح فصوص‌الحکم و مصباح‌الانس. قم: ‌پاسدار اسلام.
میبدی، حسین بن معین‌الدین (1376ش). منشأت میبدی. تهران: ‌نقطه.
میبدی، حسین بن معین‌الدین (1399ش). شرح هدایة‌الحکمة. تهران: ‌میراث مکتوب.