فخررازی در شرح خود بر اشارات مسئله علم و غایت داشتن قوای طبیعی را مورد اشکال قرار میدهد. خواجه نصیر الدین توسی در پاسخ به او دو نکته ذکر میکند. اول) غایت مقتضای ذات طبیعت است. دوم) قوای طبیعی شعورٌ مایی دارند. یافتههای ما در این تحقیق نشان میدهد به کار بردن تعبیر شعورٌ ما برای قوای طبیعی در حکمت مشا اختصاص به خواجه نصیر دارد و در آثار ابنسینا یافت نمیشود. درباره پاسخهای این دو فیلسوف به مسئله علم و غایت قوای طبیعی نیز میتوان گفت ابنسینا در مسئله علم و غایت قوای طبیعی سخن واحدی ندارد. او در الهیات شفا، فاعلهای جسمانی را فاقد ادراک و اراده میداند که فعل یکنواخت دارند. اما در نمط هشتم اشارات به وجود شوق و عشق طبیعی یا ارادی برای اشیا جسمانی قائل است. در طبیعیات شفا اگرچه مجموع طبیعت را غایتمند خوانده اما شوق هیولی به صورت را رد میکند. در رساله درباره عشق برای هیولی، صورت و اعراض عشق غریزی و فطری ثابت میکند. خواجه توسی نیز اگرچه غایتمند بودن مجموعه طبیعت را پذیرفته است اما درباره وجود شعورٌما برای قوای طبیعی توضیحی ارائه نمیکند. براساس استنباط ما، آنچه ایندو فیلسوف به عنوان غایت قوای طبیعی مطرح کردهاند به ماینتهی الیه الحرکه شبیهتر است تا مابه الحرکه، همچنین میتوان غایت را به مبادی عالیه قوای طبیعی نسبت داد تا فاعلهای جسمانی؛ سیر به سوی معشوق حقیقی، از نگاه ابنسینا ذاتی همه موجودات ولو بدون علم و اراده است.
حسن زاده آملی، حسن (1393). دروس شرح اشارات و تنبیهات نمط دوم. قم: آیت اشراق.
حلی، حسنبن یوسف (1442). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد. قم: نشر اسلامی.
دانش شهرکی، حبیب الله، رزمی، حبیب الله، و باغبانی، ایمان (1393). بررسی تناهی یا عدم تناهی عالم طبیعت از منظر فلسفه و کیهان شناسی جدید. فصلنامه‌ی علمی‌پژوهشی دانشگاه قم، 62(2)، 31 - 58. doi:10.22091/pfk.2014.30
رازی (1404ق). فخر‌الدین، شرح الفخر رازی علی الإشارات. قم: مکتبة آیة الله مرعشی.
طارمی، عباس (1399). نظریه‌ی میل ابنسینا و تأثیر آن برنظریه‌ی ایمپتوس جان بوریدان. (مقدمه سیدعبدالله انوار). تهران: مولی.
لاهیجی، عبدالرزاق (1425ق). شوارق الإلهام فی شرح تجرید الکلام. (مقدمه جعفر سبحانی، محقق اکبر اسد علیزاده). قم: مؤسسه‌ی امام صادق (ع).
مصطفوی، سیدحسن (1395). طبیعیات شرح نمط اول اشارات و تنبیهات. تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
مصباح یزدی، محمدتقی (1399). شرح الهیات شفا. (جلد سوم، تحقیق و نگارش عبدالجواد ابراهیمی فر). قم: مؤسسه‌ی انتشارات آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
نصر، سیدحسین (1345). نظر متفکران اسلامی درباره‌ی طبیعت.تهران: دهخدا.
هایزنبرگ، ورنر (1400). فیزیک و طبیعت. (ترجمه مزداد موحد). تهران: فرهنگ نشرنو.
)