دیدگاه ابن سینا پیرامون نقش عوامل مادی در شکل گیری صفات اخلاقی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اهل البیت(ع) ، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

چکیده

صفات اخلاقی تحت تأثیر عوامل مختلف شکل می‌ گیرند. با جستجو در آثار ابن‌ سینا مجموع این عوامل را می‌توان در دو گروه مادی و معنوی قرارداد. عوامل مادی شامل عوامل بدنی و غیر بدنی است که این پژوهش با هدف بررسی آنها تنظیم شده است. در میان این عوامل بدن محوریت دارد چرا که مطابق رأی ابن‌ سینا: 1.صفات اخلاقی اگر چه کیفیات نفسانیند اما منشاء آنها بدن است 2. افعال با اعضاء و قوای بدنی انجام می‌ شود 3. مزاج بدن، شکل دهنده بسیار مهم اخلاق است 4. عوامل غیر بدنی تأثیر خود را از طریق منفعل کردن بدن ظاهر می‌ کنند. مبانی انسان شناسانه سینوی از جمله تأثیرپذیری نفس ‌مجرد از بدن مادی، تربیت پذیری انسان، امکان تغییر اخلاق و... زیربنای مباحث مقاله است. توجه به مبادی ایجاد خلق، نحوه شکل گیری، تغییر و تثبیت اخلاق بواسطه هر مبدأ، اهمیت ویژه دارد و در مقام عمل پرکار برد است. باید توجه داشت که از نگاه ابن سینا مسأله اوصاف اخلاقی از جمله مسایل مشترک میان فلسفه و طب است و او دانش طبی خود را نیز در این جهت به کار می گیرد. به همین سبب، از خلال مباحث مطرح شده از سوی او، میتوان علاوه بر معرفت نظری، راهکارهای عملی اصلاح اخلاق را به دست آورد و از آنها در جهت اتصاف به فضایل استفاده کرد.

کلیدواژه‌ها


  1. ۱. ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، (1363)، المبدأ و المعاد، به اهتمام عبدالله نورانی، تهران: مؤسسه‌ی مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل با همکاری دانشگاه تهران.

    1. ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، (1371)، المباحثات، تحقیق و تعلیق محسن بیدارفر، قم: انتشارات بیدار.
    2. ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، (1375)، النفس من کتاب الشفاء، تحقیق حسن حسن‌زاده‌آملی، قم: انتشارات دفتر تبلیغات.
    3. ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، (1376)، الشفاء الالهیات، تحقیق حسن حسن‌زاده‌آملی، قم: دفتر تبلیغات.
    4. ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، (1381)، الاشارات و التنبیهات، تحقیق مجتبی الزارعی، قم: بوستان کتاب.
    5. ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، (1383)، رساله در نبض (رگ‌شناسی)، مقدمه و حواشی محمد مشکوه، همدان: دانشگاه بوعلی‌سینا.
    6. ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، (1389)، قانون، ترجمه‌ی عبدالرحمن شرفکندی، ج1 و 3 و 6، تهران: انتشارات سروش.
    7. ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، (1399)، معراج نامه، مقدمه و تصحیح و تعلیق نجیب مایل‌هروی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
    8. ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، (1972)، التعلیقات، حققه و قدم له عبدالرحمن بدوی، قاهره: دارالکتب المصریه.
    9. ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، (1978)، التعلیقات علی حواشی کتاب النفس لارسطو، تحقیق عبدالرحمن بدوی، الکویت: وکاله المطبوعات.
    10. ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، (1984م/ الف)، الادویه القلبیه، دراسه و تحقیق الدکتور محمد زهیر البابا، حلب: معهد التراث العلمی و معهد المخطوطات العربیه.

    ۱2. ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، (1984م/ ب)، الارجوزه فی الطب، دراسه و تحقیق الدکتور محمدزهیر البابا، حلب: معهد التراث العلمی و معهد المخطوطات العربیه.

    1. ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، (1984م/ پ)، دفع المضار الکلیه عن الابدان الانسانیه، دراسه و تحقیق الدکتور محمدزهیر البابا، حلب: معهد التراث العلمی و معهد المخطوطات العربیه.
    2. ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، (1988م/ الف)، «رساله فی الاخلاق»، مندرج در المذهب الترّبوی عند ابن‌سینا من خلال فلسفته العملیه، تحلیل و تحقیق الدکتور عبدالامیر شمس‌الدین، بیروت: الشرکه العالمیه للکتاب.
    3. ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، (1988م/ ب)، «رساله فی البر و الاثم»، مندرج در المذهب الترّبوی عند ابن‌سینا من خلال فلسفته العملیه، تحلیل و تحقیق الدکتور عبدالامیر شمس‌الدین، بیروت: الشرکه العالمیه للکتاب.
    4. ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، (1988م/ پ)، «رساله فی الکلام علی النفس الناطقه»، مندرج در المذهب الترّبوی عند ابن‌سینا من خلال فلسفته العملیه، تحلیل و تحقیق الدکتور عبدالامیر شمس‌الدین، بیروت: الشرکه العالمیه للکتاب.
    5. ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، (1988م/ ت)، «رساله فی بیان المعجزات و الکرامات و الاعاجیب»، مندرج در المذهب الترّبوی عند ابن‌سینا من خلال فلسفته العملیه، تحلیل و تحقیق الدکتور عبدالامیر شمس‌الدین، بیروت: الشرکه العالمیه للکتاب.
    6. ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، (1400ق/ الف)، «عیون الحکمه»، مندرج در رسایل فلسفی ابن‌سینا، قم: انتشارات بیدار.
    7. ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، (1400ق/ ب)، «الشفا من خوف الموت»، مندرج در رسایل فلسفی ابن‌سینا، قم: انتشارات بیدار.
    8. ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، (1400ق/ پ)، «رساله مبحث عن القوی النفسانیه»، مندرج در رسایل فلسفی ابن‌سینا، قم: انتشارات بیدار.
    9. ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، (1405ق)، الشفاء، ج۱، المنطق، تصدیر طه‌حسین باشا، مراجعه ابراهیم مدکور، قم: منشورات مکتبه آیت‌الله العظمی المرعشی‌النجفی.
    10. ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، (1406ق)، الشفاء، ج۳، کتاب الحیوان، راجعه و قدم له ابراهیم مدکور، قم: منشورات مکتبه آیت‌الله المرعشی النجفی.

    ۲۳. ابن‌مسکویه، احمدبن‌محمد، (2011)، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، دراسه و تحقیق عماد الهلالی، بیروت: منشورات الجمل.

    ۲۴. اکبری، رضا، (1376)، «رابطه‌ی نفس و بدن نزد فیلسوفان پس‌دکارتی»، روش‌شناسی علوم انسانی، دوره‌ی1، شماره‌ی 13، صص: 1-14.

    ۲۵. رازی، محمدبن‌عمر، (بی تا)، المباحث المشرقیه، ج1، قم: انتشارات بیدار.

    ۲۶. سهروردی، شهاب‌الدین یحیی، (1373)، حکمه الاشراق، مندرج در مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج۲، مقدمه و تصحیح هانری کربن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

    ۲۷. صدرالمتألهین، محمد‌بن‌ابراهیم، (1981)، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، ج2، 8، 9، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

    28 . صانعی دره‌بیدی، منوچهر، (1376)، فلسفه‌ی دکارت، تهران: انتشارات الهدی.

    ۲۹. طباطبایی، سیدمحمدحسین، (1362)، «رساله المنامات و النبوات»، مندرج در رسایل سبعه، قم: انتشارات علمی و فکری علامه طباطبایی.

    ۳۰. طوسی، محمدبن‌محمد، (1367)، اساس الاقتباس، تصحیح مدرس‌رضوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

    ۳۱. طوسی، محمدبن‌محمد، (1413ق)، اخلاق ناصری، تهران: انتشارات علمیه اسلامیه.

    ۳۲. فیض‌کاشانی، محمدمحسن، (1406ق)، الوافی، ج1، اصفهان: کتابخانه‌ی امیرالمؤمنین.

    ۳۳. کاتینگم، جان، ( 1392)، دکارت، ترجمه‌ی سیدمصطفی شهرآیینی، تهران: نشر نی.

    ۳۴. کاپلستون، فردریک، (1388)، تاریخ فلسفه‌ی کاپلستون، ج4، ترجمه‌ی غلامرضا اعوانی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

    ۳۵.  کاپلستون، فردریک، (1388)، تاریخ فلسفه‌ی کاپلستون، ج5، ترجمه امیرجلال‌الدین اعلم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

    ۳۶.  کندی، یعقوب‌بن‌اسحاق، (1950)، «رساله فی حدود الاشیاء و رسومها»، مندرج در رسائل الکندی الفلسفیه، مقدمه و تصدیر ابو ریده، مصر: مطبعه الاعتماد.

    ۳۷. کندی، یعقوب‌بن‌اسحاق، «رساله فی عله الکون و الفساد»، مندرج در رسائل الکندی الفلسفیه، مقدمه و تصدیر ابو ریده، مصر: مطبعه الاعتماد.