راه‌حلّی به دشواره‌ی تسلسل در ابژه در رد وجود ذهنی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار فلسفه‌ی اسلامی و حکمت معاصر، هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران

چکیده

برخی از اشکال‌هایی که اندیشمندان غربی به وجود ذهنی وارد کرده‌اند نزد فیلسوفان مسلمان هنوز ناشناخته ‌است. مثلاً یک نقد هوسرل اشکال تسلسل در ابژه و مطابَق خارجی است:
ابژه‌ ←
← «ایده‌ی ابژه» ←
← «ابژه‌ی «ایده‌ی ابژه»» ←
← «ایده‌ی «ابژه‌ی «ایده‌ی ابژه»»» ←
← «ابژه‌ی «ایده‌ی «ابژه‌ی «ایده‌ی ابژه»»»» ←

ما می‌کوشیم به‌روش عقلی و برپایه‌ی برخی از مبادی فلسفه‌ی اسلامی راه‌حلّی برای این اشکال - که وجود ذهنی را رد می‌کند - بیابیم. اندیشمندان مسلمان گرچه درست با همین تسلسل روبه‌رو نبوده‌اند، با مواردی مانند آن بسیار درگیربوده‌اند و گفته‌اند: چنین تسلسل‌هایی در ذهن اعتبارکننده‌ی ما پدید می‌آید و بنابراین با انقطاع اعتبار ذهنی منقطع می‌شود و از بین می‌رود. بدین‌سان، در این‌جا نیز بر پایه‌ی آن مبانی خلاصه‌ی پاسخ این است که: به‌جز ابژه و مطابَق نخست، بقیه هنگامی پدید می‌آید که با اعتبار ذهن ما آن‌ امور زنجیروار در ذهن ما پدید آید. پس هرگاه ما اعتبار خود را متوقف‌سازیم، آن‌ها نیز متوقف‌می‌شوند و تسلسلی پدید نمی‌آید. در پایان به‌مناسبت به تسلسل مطابَق در رد نفس‌الامر بودن عقل فعّال نزد برخی از اندیشمندان مسلمان نیز اشاره‌ای می‌کنیم. نشان‌می‌دهیم این تسلسل مطابَق نیز نقدی ناکارآمد است.

کلیدواژه‌ها


  1. الاصفهانی، شمس‌الدین ابوالثناء محمود بن عبدالرحمن، (2020 م)، تسدید القواعد فی شرح تجرید العقائد و معه حاشیة التجرید السید الشریف زین‌الدین ابوالحسن علی بن محمد بن علی الجرجانی و معه منهوات الجرجانی و الحواشی الاخری، ج 2، تحقیق: اشرف الطاش، محمدعلی قوجا، صالح کون آیدن، محمد یتیم، استانبول: نشریات وقف الدیانة الترکی.
  2. تفتازانی، مسعود بن عمر، (1370)‎، شرح المقاصد، تحقیق و تعلیق: عبدالرحمن عمیره، تصدیر: صالح موسی شرف، الطبعه الاولی، الجزء الاول، قم: منشورات الشریف الرضی.
  3. جرجانی، میر سید شریف، (2020 م) ← الاصفهانی (2020 م).
  4. حلّی، حسن بن یوسف، (1417ق)، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، به‌تصحیح حسن حسن‌زادهآملی، قم: موسسة النشر الاسلامی.
  5. حلّی، حسن بن یوسف، (1419ق‏)، نهایة المرام فی علم الکلام‏، ج 2، تحقیق: فاضل عرفان‏، چاپ اول، قم: مؤسسة الإمام الصادق (ع).
  6. حیدری، سید کمال، (1426ق)، دروس فی الحکمه المتعالیه: شرح کتاب بدایة الحکمة، ج 1، قم: دار فراقد.
  7. حیدری، سید کمال، (1437ق)، شرح نهایة الحکمة، بقلم: علی حمود العبادی، ج 1، بیروت: مؤسسة الهدی.
  8. دارتیگ، آندره، (1392)، پدیدارشناسی چیست؟، ترجمه‌ی محمود نوالی، چاپ هفتم، تهران: سمت.
  9. راسل، برتراند (2536 شاهنشاهی [=1356])، مسائل فلسفه، ترجمه‌ی منوچهر بزرگمهر، چاپ سوم، تهران: خوارزمی.
  10. شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم، (1410 ق)، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، ج 7، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  11. شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم، (1364)؛ تفسیر القرآن الکریم، تصحیح محمد خواجوی، ج 2، قم: انتشارات بیدار.
  12. صمدی آملی، داوود،(١٣٨۶)؛ شرح نهایة الحکمة، ج 1، قم: قائم آل محمد (عج).
  13. طباطبایی، محمّدحسین، (1430 ق)، نهایة الحکمة، تصحیح و تعلیق: عباس‌علی زارعی سبزواری، ج 1، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
  14. طباطبایی، محمّدحسین، (1386)، نهایة الحکمة، صححها و علق علیها: غلامرضا فیّاضی، چاپ چهارم، قم: مؤسّسه آموزشی و پ‍ژوهشی امام خمینی.
  15. طباطبایی، محمّدحسین، (1420ق)؛ بدایة الحکمة، تصحیح و تعلیق: عباس‌علی زارعی سبزواری، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
  16. طوسی، خواجه نصیرالدین، (1359)؛ تلخیص المحصّل، به‌اهتمام عبدالله نورانی، تهران: دانشگاه تهران و مؤسسه‌ی مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل.
  17. فیّاضی، غلامرضا، (1386) ← طباطبایی، (1386).