بازخوانی انتقادی دلایل سلفیه در نکوهش علم کلام با تمرکز بر دیدگاه ابن‌تیمیه

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه اصفهان

2 گروه فلسفه و حکمت اسلامی دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد

3 طلبه سطح چهار رشته کلام مقارن مدرسه علمیه نواب

4 دانشجوی دکترای رشته وهابیت شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب- طلبه سطح چهار رشته کلام مقارن، مدرسه علمیه نواب.

چکیده

علم کلام از مجموعه علوم عقلی است که از ابتدای پیدایش، موافقان و مخالفانی از فرق و مذاهب اسلامی داشته است. پس از تدوین کتب کلامی، برخی با این علم موافقت کردند و به شرح و تفسیرآن پرداختند و برخی با آن مخالفت کردند و به نقد آن پرداختند. سلفیه به پیروی از اهل حدیث، به‌دلیل نقل‌گرایی حداکثری و کنار‌گذاشتن استدلال عقلی، با علم کلام مخالفت کرده و ورود در آن را مایهی خسارت و گمراهی می‌دانند. برخی از استدلال‌های مهم سلفیان در انکار و مخالفت با علم کلام عبارت‌اند از: اجتناب سلف از ورود به مباحث علم کلام، نهی صحابه و تابعین از ورد به علم کلام، بدعت‌انگاری علم کلام، اختلاط علم کلام با مباحث خرافی و دروغ و گاه کفرآمیز، مخالفت و تضاد نتایج مباحث کلامی با نصوص قرآنی و حدیثی. پژوهش پیش رو با روشی اسنادی، تحلیلی‌‌ـ‌انتقادی، استدلال‌های سلفیه را در بوته‌ی نقد و ارزیابی قرار می‌دهد و سستی آن‌ها را آشکار می‌کند. استدلال‌های سلفیان نوعاً مغالطه‌آمیز بوده و با نصوص قرآنی و حدیثی و همچنین سیرهی صحابه و تابعین و دیگر عالمان در تضاد بوده است. دیدگاه سلفیه پیامدهای تلخی داشته؛ نظیر مشروعیتنداشتن ورود به دیگر علوم و ارزش‌ستیزی از علوم عقلی و آلی و ابزاری و همچنین نوعی انحصارگرایی و مطلق‌گرایی در فهم مردمان سه سده‌ی نخستین جهان اسلام.
 

کلیدواژه‌ها


1. قرآن کریم.
2. ابن ابی العزحنفی، محمد بن علی، (1439)، شرح العقیده الطحاویه، بغداد: دار الکتاب العربی.
3. ابن تیمیه، احمدبن عبدالحلیم، (1427)، النبوات، ریاض: مکتبه اضواء السلف.
4. ابن تیمیه، احمدبن عبدالحلیم، (1403)، الاستقامه، تحقیق: محمد رشاد سالم، المدینه المنوره: جامعه الامام محمد بن سعود.
5. ابن تیمیه، احمدبن عبدالحلیم، (1407)، اقتضاء صراط المستقیم، بیروت: دار الکتب العلمیه.
6. ابن تیمیه، احمدبن عبدالحلیم، (1411)، درء التعارض العقل و النقل، تحقیق محمد رشاد سالم، المدینه المنوره: جامعه الامام محمد بن سعود.
7. ابن تیمیه، احمدبن عبدالحلیم، (1425)، الفتوی الحمویه الکبری، تحقیق:حمدبن عبدالمحسن التویجری، ریاض: دار الصمیعی.
8. ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، (بی‌تا)، نقض المنطق، تحقیق: محمد حمزه ، قاهره: مکتبه السنه المحمدیه.
9. ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، (1406)، الصفدیه، تحقیق، محمد رشاد سالم، بی‌جا، الطبعه الثانیه.
10. ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، (1398ق.)، مجموع الفتاوی، جمع و ترتیب: الشیخ عبدالرحمن بن قاسم، بی‌جا، بی‌نا.
11. ابن حجر هیتمی، احمد بن محمد، (بی‌تا)، الفتاوى الحدیثیه، بیروت: دارالفکر.
12. ابن حزم، احمد بن سعید، (1983)، التقریب لحد المنطق، تصحیح عباس احسان، بیروت: الموسسه العربیه لدراسات و النشر.
13. ابن عبدالبرّ، یوسف بن عبدالله، (1414)، جامع بیان العلم وفضله، تحقیق: أبی الأشبال الزهیری، المملکه العربیه السعودیه: دار ابن الجوزی.
14. ابن عساکر، ابوالقاسم،(1399ق.)، تبیین کذب المفتری فیما نسب إلى الإمام أبی الحسن الأشعری، دمشق: دارالفکر.
15. ابن ماجه قزوینی، محمد بن یزید، (1430)، سنن ابن ماجه، بیروت: دارالفکر. 
16. أبو زهره، محمد، (1367ق.)،  الشافعی حیاته و عصره آراءه و عصره، قاهره: بی‌نا.
17. أبن جوزی، ابوالفرج، (1403)، تلبیس ابلیس، بیروت: دارالقلم.
18. ابوحنیفه، نعمان بن ثابت، (1972)، العالم و المتعلم، تحقیق عبدالوهاب الندوی، حلب: مکتبه الهدى.
19. اشعری، أبوالحسن، (بی‌تا)، رساله استحسان الخوض فی علم الکلام، حیدرآباد: بی‌نا.
20. ابن ابی یعلی، محمد، (1417)، طبقات الحنابله، به کوشش ابوحازم اسامه بن حسن و ابوالزهراء خازم علی بهجت، بیروت: دارالکتب العلمیه.
21. العثیمین، محمد بن صالح، (1410)، الإبداع فی بیان کمال الشرع وخطر الابتداع،بی‌جا، بی‌نا.
22. بخاری، محمد بن اسماعیل، (1401)،  صحیح البخاری، بیروت: دار الفکر.
23. بربهاری، حسن بن علی، (بی‌تا)،  شرح السنه، تحقیق: محمد سعید سالم القحطانی، بی‌‌جا، بی‌نا.
24. بغدادی، عبدالقاهر، (1928)، اصول الدین، استانبول: مطبعه الدوله.
25. تفتازانی، سعد الدین، (1407)،  شرح العقائد النسفیه، بیروت: مکتبه الکلیات الأزهریه.
26. جابر ادریس، علی امیر، (بی‌تا)، منهج السلف و المتکلمین فی للنقل موافقه العقل، اضواء السلف، بی‌جا، بی‌نا.
27. خندان، علی اصغر، (1388ش.)، مغالطات، قم: بوستان کتاب.
28. ذهبی، شمس الدین، (1414)، سیر اعلام النبلاء، بیروت: مؤسسه الرساله.
29. رازی، فخر الدین، (2009)، اشاره فی علم الکلام، تحقیق محمد حائض، بیروت: المکتبه الازهریه للتراث.
30. ربانی گلپایگانی، علی، (1399ش.)، روش شناسی علم کلام، قم: انتشارات رائد.
31. رمضان البوطی، سعید، (1431)، السلفیه مرحله زمنیه مبارکه لا مذهب الاسلامی، دمشق: دارالفکر.
32. زرکشی، محمد بن عبدالله، (1410)، البرهان فی علوم القران، بیروت: دار المعرفه.
33. سامی النشار، علی، (2008)، نشأه الفکر الفلسفی فی الإسلام، قاهره: دارالسلام.
34. سبحانی، جعفر، (بی‌تا)، معجم طبقات المتکلمین، قم: موسسه امام صادق علیه السلام. 
35. سیوطی، جلال الدین، (بی‌تا)، صون المنطق و الکلام عن فن المنطق و الکلام، بیروت: بی‌نا.
36. شوکانی، محمد بن علی، (1415)، التحف فی مذاهب السلف، قاهره: مکتبه ابن تیمیه.
37. شوکانی، محمد بن علی، (1973)، نیل الأوطار، بیروت: دار الجیل.
38. صالح، عبدالرحمن، (1415)، موقف ابن تیمیه من الاشاعره، ریاض: مکتبه الرشد.
39. صقر، جمال، (1426)، التبیان فی ذم من ردّ علم الکلام، بیروت: دارالمشاریع.
40. عسقلانی، ابن حجر، (1379ق.)، فتح الباری فی شرح صحیح البخاری، تصحیح: محب الدین الخطیب، بیروت: دار المعرفه. 
41. عکبری، ابن بطه، (1409)، الابانه عن‌ شریعه الفرق‌ الناجیه، ریاض‌: بی‌نا.
42. علاء بکر، (1437)، اسئله و اجوبه حول السلفیه، سایت عقیده  www.aqeedeh.cm
43. غزالی، ابوحامد، (بی‌تا)، الإحیاء فی علوم الدین، تحقیق عبدالرحیم بن حسین حافظ عراقی، بیروت: دار الکتاب العربی.
44. کثیری، محمد، (1429)، السلفیه بین اهل السنه و الامامیه، قم: موسسه دائره معارف الفقه الاسلامی، الطبعه الثانیه.
45. گنجی، حسین، (1383)، علل مواجهه با علم کلام در فرهنگ اسلامی، فصلنامه اندیشه دینی، شیراز: دانشگاه شیراز، پیاپی13، صص: 83-100.
46. مطهرى مرتضى، (بی‌تا)، مجموعه آثار، تهران: انتشارات صدرا.
47. مالکی، عبدالسلام بن ابراهیم، (1375ق.)، إتحاف المرید بشرح جوهره التوحید، قاهره: بی‌نا.
48. مقری، ابوفضل، (1417)، احادیث فی ذم الکلام و اهله، ریاض: دار اطلس للنشر و التوزیع.
49. هروی، خواجه عبدالله، (1419)، ذم الکلام و اهله، المدینه المنوره: مکتبه الغرباء الأثریه.