کارکرد تمهیدات بیانی ابن‌عربی در ساخت‌شکنی مفاهیم آخرت‌شناسانه

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشکده علوم انسانی دانشگاه پیام نور، ایران.

2 استادیار گروه ادیان و عرفان، دانشکده علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تاکستان، تاکستان، ایران

چکیده

در نظریه‌پردازی‌های آخرت‌شناسانه‌ی ابن‌عربی، بهره‌گیری از تمهیدات بیانیِ ناآشکار اما مؤثر در بازروایت برخی از مفاهیم و گزاره‌های دینیِ مطابق با پیش‌فرض‌های عرفانی او، به ساخت‌شکنیِ برخی مفاهیم مهم ایدئولوژیک منجر می‌شود. بررسی قاعده‌مند این‌گونه تمهیداتِ بیانی در متون کلاسیک عرفانی، روش نقادانه‌ی نوینی است که سویه‌های ناخودآگاه این متون‌ و چگونگی کاربرد آن‌ها را برای مخاطب روشن می‌سازد. براین‌اساس پژوهش حاضر می‌کوشد با پرداختن به تمهیدات بیانی و رواییِ به‌کاررفته در فرضیه‌های آخرت‌شناختی ابن‌عربی، نقش آن‌ها در باورپذیری مدعیات ابن‌عربی و اقناع مخاطبان وی را بررسی کند. نتیجه‌ی بررسی‌ها نشان داد که ابن‌عربی در تبیین آرای آخرت‌شناسانه‌ی خود، معنا و کاربردواژه‌ها،تعابیر و گزاره‌ها را متناسب با نظام اندیشگانی خود تغییر داده و با مسخ واژگان و مفاهیم کلیدی و استحاله‌ی مفهومی آن‌ها، موجب دگرسانی در هویت معنایی آن‌ها شده است. وی از طریق غیریت‌سازی نشانه‌های مشترک، به شیوه‌ای ساختارشکنانه، ظرفیت‌های معنایی جدیدی را در واژگان و مفاهیم ایجاد کرده و روایتی نو از ایدئولوژی‌های رایج دینی درباب آموزه‌های آخرت‌شناسانه ارائه داده است. بررسی این تمهیدات بیانی اگرچه در بازنمایی اضلاع ناخودآگاه فرضیه‌ی ابن‌عربی و نظام تثبیت‌شده‌ی مفاهیم آن مؤثر است، بیش از هر چیزی می‌تواند موجب کاهش اعتبار فرضیه‌ی وی در برابر فرضیه‌های رقیب باشد. هدف این پژوهش بررسی کارکرد تمهیدات بیانیِ ابن‌عربی در فرضیه‌های آخرت‌شناسانه‌ی اوست که به‌شیوه‌ی توصیفی‌ـ‌تحلیلی صورت گرفته است.
 

کلیدواژه‌ها


* قرآن کریم
۱. ابن‌عربی، محی‌الدین، (1370‌)، فصوص‌الحکم، تصحیح ابوالعلاء عفیفی، چاپ دوم، تهران: الزهراء.
۲. ابن‌عربی، محی‌الدین، (1424ق/2004م)، الفتوحات‌المکیه  ج‌4 و 3 و ۲ و ۱، بیروت: دارصادر.
۳. ابن‌عربی، محی‌الدین، (1397‌ق‌/‌1977‌م)،  الفتوحات‌المکیه تصحیح عثمان یحیی، ج 14 و 12 و 8 و 3 و 1، قاهره: المجلس الاعلی لرعایه الفنون والآداب والعلوم الاجتماعیه.
۴. ابن‌عربی، محی‌الدین، [الف] (1410‌ق ‌/‌1989‌م)،  رحمه من ‌الرحمن فی تفسیر و اشارات القرآن، جمع و تألیف محمود محمود الغراب، ج 4 و 3 و 2 و 1، دمشق: مطبعه نضر.
۵. ابن‌عربی، محی‌الدین،  [ب] (1410‌ق ‌/‌1989‌م)، ایجاز البیان فی‌الترجمه عن القرآن‌ (علی هامش رحمة من الرحمن فی تفسیر و اشارات القرآن‌) جمع و تألیف محمود محمود الغراب، دمشق: مطبعه نضر.
۶. ابراهیمی، حسن، (1388)، «بررسی تأویلات ابن‌عربی درباره‌ی آیات خلود و جاودانگی عذاب در قرآن»، مطالعات عرفانی، شماره‌ی‌10،  صص: ۵ـ26.
۷. بخارى، محمدبن‌اسماعیل، (1410ق/ 1990م)، صحیح البخاری، مصر: وزاره الاوقاف، المجلس الاعلى للشئون الاسلامیه، لجنه إحیاء کتب السنه.
۸. بیات، محمدحسین، (1393)، «بررسی و نقد دیدگاه ابن‌عربی درباب کیفیت عذاب اخروی با تکیه بر آثار قرآنی و براهین عقلی»، حکمت و فلسفه، شماره‌ی ‌3، صص: 95ـ116.
۹. حاجتی، سمیه؛ رضی، احمد، (1392)، «صورت‌بندی گفتمانی ابن‌جوزی برابر صوفیان در تلبیس ابلیس»، مطالعات عرفانی،شماره‌ی 17،  صص39ـ۶۶.
۱۰. خوارزمی، تاج‌الدین حسین، (1375)‌، شرح فصوص‌الحکم، تصحیح نجیب مایل هروی، چاپ سوم، تهران: مولی.
۱۱. رازی، ابوالفتوح حسین‌بن‌علی، (1408)، روض‌الجنانوروح‌الجنانفیتفسیرالقرآن، به ‌تصحیح محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد: آستان قدس رضوی.
۱۲. سلطانی، علی‌اصغر، (1391) قدرت،گفتمانوزبان، چاپ سوم، تهران: نشر نی.
۱۳. شهرستانی، محمدبن‌عبدالکریم، (1368‌ق‌/ 1948‌م)، الملل و النحل، تصحیح شیخ احمد فهمی محمد، قاهره: مطبعه حجازی.
۱۴. صدرالمتألهین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، (1417‌ق/ 1996‌م)، الشواهد الربوبیه فی ‌المناهج السلوکیة، تعلیق و تصحیح و مقدمه‌ی سیدجلال‌الدین آشتیانی، بیروت: مؤسسه التاریخ العربی.
۱۵. ضیمران، محمد، (1390)، میشلفوکو: دانشوقدرت‌، چاپ ششم، تهران: هرمس.
۱۶. طبرسى، فضل‌بن‌حسن، (1372)، مجمع البیان، تصحیح و تحقیق و تعلیق سیدهاشم رسولی و سیدفضل‌الله یزدی‌طباطبایی، چاپ سوم، بیروت: دارالمعرفة.
۱۷. عبدی حسین؛ زرقانی، سیدمهدی، (1396)، «تحلیل گفتمانی رساله‌های ردیه بر تصوف در عصر صفوی»، ادبیاتعرفانی، سال نهم، شماره‌ی ‌16، صص: 19ـ44.
۱۸. عفیفی، ابوالعلاء ، (1380)، شرحی بر فصوص‌الحکم، ترجمه‌ی نصرالله حکمت، تهران: الهام.
۱۹. غنی، قاسم، (1375)، تاریخ تصوف در اسلام، ج2، چاپ دوم، تهران: زوار.
۲۰. قاضی عبدالجباربن‌احمد، (1408ق/1988م)، شرح الاصول ‌الخمسه، تعلیق احمد‌بن‌الحسین‌بن ‌ابی ‌هاشم، تحقیق عبدالکریم عثمان، قاهره: مکتبه وهبه.
۲۱. قیصری، محمدداوود، (1375)، شرح فصوص‌الحکم، به‌کوشش سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران: علمی و فرهنگی.
۲۲. کلینی، محمدبن‌یعقوب، (1407‌)، الکافی، به تصحیح على‌اکبر غفارى، ‌تهران: دارالکتب الاسلامیه.
۲۳. مفید، محمد‌بن‌محمد النعمان، (1371‌ق)،اوائل المقالات فیالمذاهب و ‌المختارات، ویرایش عباسقلی ش. واعظ، با حواشی فضل‌الله زنجانی، چاپ دوم، تبریز: انتشارات چرندابی.
۲۴. مکاریک، ایرناریما، (1390)‌، دانشنامه‌ی نظریه‌هایادبیمعاصر‌، ترجمه‌ی مهران مهاجر و محمد نبوی، چاپ چهارم، تهران: آگه.
۲۵. مک‌دانل، دایان، ‌(1380)‌، مقدمه‌ایبرنظریه‌هایگفتمانی، ترجمه‌ی حسینعلی نوذری، تهران: فرهنگ گفتمان.
۲۶. نصری، عبدالله، (1389)، رازمتن، تهران: سروش.
۲۷. هال، استوارت، (1386)، غربوبقیه: گفتمانوقدرت، ترجمه‌ی محمود متحد، تهران: آگاه.