رابطه‌ی دین و اخلاق؛ بررسی انتقادی دیدگاه تاریخ‌مندانه‌ی سوّاح

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

در نظر فراس السواح سخن‌گفتن از اخلاق دینی، معنای چندان روشنی ندارد. این اندیشمند سوری‌تبار با ارائه‌ی تبیینی تاریخی از هویت دین و اخلاق، از سویی به استقلال اخلاق از دین حکم کرده و از دیگر سو، با همسان‌دانستن وحی و تجربه‌ی دینیِ فردی، به‌لحاظ معرفت‌شناختی و روان‌شناختی به وابستگی اخلاق به دین ملتزم شده است. مسأله این است که موضع وی در تبیین رابطه‌ی دین و اخلاق تا چه میزان متقن و دفاع‌پذیر است. یافته‌های این تحقیق که با روشی تحلیلی‌ـ‌توصیفی انجام شده، نوعی دوگانگی در موضع سواح درخصوص مسأله‌ی رابطه‌ی دین و اخلاق را به تصویر می‌کشد. این موضع دوگانه اگرچه شاید ازلحاظ تنوعِ ابعادِ وابستگیِ اخلاق به دین موجه باشد، اما پیامدهایی چون پذیرش نسبی‌گرایی اخلاقی و دینی، ازبین‌رفتن زمینه‌ی نقد اخلاقی در جامعه، ارائه‌ی تفسیری عرفی از اخلاق دینی، نادیده‌انگاشتن جنبه‌ی تعبّدیِ دین، و تن‌دادن به نسبی‌گرایی اخلاقی در سطح هنجاری و فرااخلاقی را به دنبال خواهد داشت. بنابراین از این جهات، نوع نگاه وی به رابطه‌ی دین و اخلاق با چالش مواجه است. علاوه‌براین، سواح با تکیه بر این نگاه، غایت اخلاق را در تحقق عدالت اجتماعی خلاصه کرده و در نظام اخلاق وی، جایی برای مفاهیم دینی، ازجمله تقوی و قرب الهی باقی نمی‌ماند.
 

کلیدواژه‌ها


۱. اسمارت، نینیان، (1389)، دین‌پژوهی، ترجمه سیدسعیدرضا منتظری و احمد شاکرنژاد، قم: نشر ادیان.
۲. پیتره ، آندره، (1360)، مارکس و مارکسیسم، ترجمه‌ی شجاع‌الدین ضیائیان، تهران: دانشگاه تهران.
۳. جرجانی، میرسیدشریف، (1415ق)، شرح المواقف ایجی، ج8، سیالکوتی و چبلی، قم: الشریف رضی.
۴. الجندی، انور (بی‌تا)، معالم الفکر العربی المعاصر مع دراسه من الثقافه العربیه المعاصره فی معارک التغریب، القاهره: مطبعه الرساله.
۵. الجوینی، ابوالمعالی عبدالملک، (1369ق)، الارشاد الی قواطع الادله فی الاصول الاعتقاد، تصحیح دکتر محمد یوسف موسی، مصر: مکتبه الخانجی.
۶. الجیلانی، مفتاح، (2007)، الحداثیون العرب فی العقود الثالثه الأخیره و القرآن الکریم؛ دراسه النقدیه، دمشق: دارالنهضه.
۷. الزهرانی، أ. د. عبدالله‌بن‌ابراهیم، (1418)، «من الأزمه الفکریه و اللغویّه فی الشعر العربی الحدیث»، العقیق، سال هشتم، العدد 15ـ16، صص۹ـ۳۶.
۸. السواح، فراس، (1995)، آرام دمشق و إسرائیل فی التاریخ و التاریخ التوراتی، دمشق: دار علاءالدین.
۹. السواح، فراس، (1996)، مغامره العقل الأولی؛ دراسه فی الاسطوره ـ سوریا و بلاد الرافدین، طبعه الحادیه عشر، بی‌جا: دارالحکمه.
۱۰. السواح، فراس، (2000)، الرحمن و الشیطان؛ الثنویه الکونیه و لاهوت التاریخ فی الدیانات المشرقیه، دمشق: دار علاءالدین.
۱۱. السواح، فراس، (2001)، الاسطوره و المعنی؛ دراسات فی المیثولوجیا و الدیانات المشرقیه، الطبعه الثانیه، دمشق: دار علاءالدین.
۱۲. السواح، فراس، (2002 [الف])، دین الانسان؛ بحث فی ماهیه الدین و منشأ الدافع الدینی، الطبعه الرابعه، دمشق: دار علاءالدین.
۱۳. السواح، فراس، (2002 [ب])، لغز عشتار؛ الالوهه المونثه و اصل الدین و الاسطوره، الطبعه الثامنه، دمشق: دار علاءالدین.
۱۴. السواح، فراس، (2012)، ألغاز الانجیل، دمشق: دارالتکوین.
۱۵. السواح، فراس، (2016)، الله و الکون و الانسان؛ نظرات فی تاریخ الافکار الدینیّه، دمشق: دار التکوین.
۱۶. العظمه، عزیز، (1990)، التراث بین السلطان و التاریخ، بیروت: دار الطلیعه؛ منشورات عـیون.
۱۷. العظمه، عزیز، (2002)، دنیا الدین فی حاضر العرب، الطبعه الثانیه، بیروت: دار الطلیعه للطباعه و النشر.
۱۸. قاسم، هاشم، (2010)، «مقابله مع صادق جلال العظم»، المستقبل العربی، کانون الثانی، ینایر 2010، العدد 371، صص 110ـ120.
۱۹. قراملکی، احد فرامرز، (1385)، روش‌شناسی مطالعات دینی، چاپ چهارم، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
۲۰. کتاب مقدس، (2009)، (شامل عهد قدیم و عهد جدید)، چاپ پنجم، تهران: انتشارات ایلام.
۲۱. مصباح‌یزدی، محمد‌تقی، (1380)، فلسفه‌ی اخلاق، تحقیق و نگارش احمدحسین شریفی، تهران: شرکت چاپ و نشر بین‌الملل.
۲۲. مک‌اینتایر، السدر، (1379)، تاریخچه‌ی فلسفه‌ی اخلاق، ترجمه‌ی انشاءالله رحمتی، تهران: حکمت.
۲۳. نیچه، فردریش ویلهلم، (1372)، چنین گفت زرتشت، ترجمه‌ی داریوش آشورى، چاپ دوم، تهران: آگه. 
۲۴. نیچه، فردریش ویلهلم، (1381)، غروب بت‌ها، ترجمه‌ی داریوش آشورى، تهران: آگه.