تحلیل نظریه‌ی صدق نصیرالدین طوسی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

در سامان‌دادن نظریه‌ی صدق، به‌مثابه‌ی رکن اصلی معرفت، معمولاً چهار مسأله را بررسی می‌کنند: تعریف یا تحلیل صدق، حامل صدق، صدق‌ساز، و نسبت (در نظریه‌های مطابقت و انسجام). نظریه‌ی صدق مناسب، نظریه‌ای است که از عهده‌ی تبیین صدق همه‌ی انواع قضایا برآید و در برابر پارادوکس دروغ‌گو نیز مقاومت کند. هدف این تحقیق تحلیل نظریه‌ی صدق خواجه طوسی است؛ کسی که هم درگیر پارادوکس دروغ‌گو بود، هم درگیر تبیین صدق قضایای حقیقیه و قضایایی که از معقولاتی ساخته شده‌اند که مابه‌ازایی در خارج ندارند. در این جستار، با رویکردی تحلیلی (بیشتر تحلیل سیستمی) نشان می‌دهیم که او در برابر دشواره‌ی پارادوکس دروغ‌گو، حامل صدق را خبر و قضیه‌ای دانسته است که غیر از مخبرٌعنه است؛ و در برابر دشواره‌ی دیگر، دو رهیافت را پیش گرفته است: اول، از تعریف صدق به مطابقت دست شسته و آن را به «الحاق امر اعتباری به آنچه با خصوصیتش شایستگی آن را دارد» تعریف کرده است؛ دوم، صدق‌ساز و نفس‌الامر را عقل فعال دانسته است. او هرچند نسبت مطابقت را نسبتی حکایی می‌داند، اما چندان به آن نمی‌پردازد. یکی از دلایل آن می‌تواند این باشد که مسأله‌ی نسبت مطابقت، در دو دشواره‌ی یادشده نقشی جدی ندارد.
 

کلیدواژه‌ها


 
1. آژدوکیویچ، کازیمیرتز، (1357)، مسائل و نظریات فلسفه، ترجمه‌ی منوچهر بزرگمهر، تهران: انتشارات دانشگاه صنعتی.
2. حلّی، حسن بن یوسف، (1415)، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، الطبعه الخامسه، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
3. رازی، فخرالدین، (1381)، منطق الملخّص، تحقیق احد فرامرزقراملکی و آدینه اصغری‌نژاد، تهران: دانشگاه امام صادق.
4. رازی، فخرالدین، (1384)، شرح الاشارات و التنبیهات، تحقیق علی‌رضا نجف‌زاده، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
5. شریفی، احمدحسین، (1387)، معیار ثبوتی صدق قضایا، قم: انتشارات مؤسسه‌ی آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
6. شیرازی، قطب‌الدین، (1383)، شرح حکمه الاشراق سهروردی، تحقیق عبدالله نورانی و مهدی محقق، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
7. طوسی، خواجه نصیرالدین، (1375)، شرح الاشارات والتنبیهات مع المحاکمات، قم: نشر البلاغه.
8. طوسی، خواجه نصیرالدین، (1393)، رساله إثبات العقل المجرد در ضمن رسالة اثبات العقل المجرد خواجه نصیرالدین طوسی و شروح آن، تحقیق طیبه عارف‌نیا و مقدمه‌ی احد فرامرزقراملکی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
9. طوسی، خواجه نصیرالدین، (1985)، تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، الطبیعه الثانیه، بیروت: دار الاضواء.
10. طوسی، خواجه نصیرالدین، (1376)، أساس الاقتباس، تصحیح مدرس رضوی، چاپ پنجم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
11. طوسی، خواجه نصیرالدین، (1383)، أجوبه المسائل النصیریه، به اهتمام و مقدمه عبدالله نورانی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
12. طوسی، خواجه نصیرالدین،  (1353)، تعدیل المعیار فی نقد تنزیل الافکار در ضمن منطق و مباحث الفاظ، به اهتمام مهدی محقق و توشی‌هیکو ایزوتسو، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
13. عارفی، عباس، (1388)، مطابقت صور ذهنی با خارج: پژوهشی درباره‌ی‌ رئالیسم معرفت‌شناختی و ارزش شناخت، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
14. فرامرزقراملکی، احد، (1390)، نظریه‌ی توجیه نزد خواجه طوسی، در ضمن: خواجه‌پژوهی، به قلم گروهی از نویسندگان، تهران: خانه‌ی کتاب ایران.
15. فرامرزقراملکی، احد، (1391)، جستار در میراث منطق‌دانان مسمان، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
16. فرامرزقراملکی، احد، عابدی، احمد، (1389)، «تطور تاریخی قضایای ثلاث»، فلسفه و کلام اسلامی، شماره‌ی 1، سال چهل‌وسوم، صص69-89.
17. فعالی، محمدتقی، (1378)، «تصوّر و تصدیق»، خردنامه صدرا، شماره‌ی 18، صص40-57.
18. کشفی، عبدالرسول، (1385)، «دسته‌بندی نظریه‌های توجیه معرفت‌شناختی»، نامه‌ی حکمت، شماره‌ی هشتم، صص65-87.
19. کیشی، شمس‌الدین، (1393)، روضه الناظر فی شرح نفس‌الامر، در ضمن: رساله اثبات العقل المجرد خواجه نصیرالدین طوسی و شروح آن، تحقیق طیبه‌ی عارف‌نیا و مقدمه‌ی احد فرامرزقراملکی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
20. متولی، مرتضی؛ عظیمی، مهدی، (1399)، «حامل صدق‌ بودن گزاره و استحاله‌ی اشاره به معدوم؛ راه‌حلّ پارادوکس دروغ‌گو»، فلسفه، دوره‌ی 48، شماره‌ی 1، صص189-205.
21. ملاصدرا، صدرالدین محمد شیرازی، (1389)، تفسیر القرآن الکریم، ج3، تحقیق محسن بیدارفر، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
22. موسوی، سیده زهرا، (1383)، «تئوری‌های صدق (قسمت دوم)»، حکمت سینوی، شماره‌ی 24 و 25، صص109-121.
23. هروی، محمدزاهدبن‌محمداسلم‌الحسینی، (2004)، شرح ‌الرساله المعموله فی التصور و التصدیق و تعلیقاته، در ضمن: رسالتان فی التصور و التصدیق و یلیها شرح الرساله المعموله فی التصور و التصدیق و تعلیقاته، تحقیق مهدی شریعتی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
References
1. Ajdukiewicz, Kazimierz, (1357 S.H.), Problems & Theories of Philosophy, trans: Manouchehr Bozorgmehr, Tehran: Aryamehr University of Technology.
2. Arefi, Abbas, (1388 S.H.), The Correspondence between Mental Forms and External World, Tehran: Research Institute for Islamic Culture and Thought [in Persian].
3. Armstrong, D. M. )2008(, Belief, Truth and Knowledge, Cambridge: Cambridge University Press.
4. Asay, Jamin.) 2013(, The Primitivist Theory of Truth. First Published, New York: Cambridge University Press.
5. Clark, Michael. (1963), “Knowledge and Grounds: A Comment on Mr. Gettier’s Paper”, Analysis, Vol. 24, No. 2, Pp. 46-48, Oxford: Oxford University Press on behalf of The Analysis Committee.
6. Faali, Mohammad Taghi, (1378 S.H.), “Conception and Assertion”, Kheradnameh Sadra, Issue 18, pp. 40-57 [in Persian].
7. Farāmarz Qarāmalekī, Ahad, (1390 S.H.), “Nasīr al-Dīn al-Tūsī’s Theory of Justification” in The Study of Khawaja, Tehran: Iranian Book Home [in Arabi].
8. Farāmarz Qarāmalekī, Ahad, (1391 S.H.), Essays on Heritage of Muslim Logicians, Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies [in Persian].
9. Farāmarz Qarāmalekī, Ahad and Ebadi, Ahmad, (1389 S.H.), “Historical Development of Triadic Propositions”, Philosophy and Kalam, Volume 43, Issue 1, pp. 69-89 [in Persian].
10. Haack, Susan. (1978), Philosophy of Logics, London: Cambridge University Press.
11. Harawī, Muhammad Zāhid bin Muhammad, (2004), “Sharh al-Risālah al-Ma’mūlah fī al-Tasawwur wa al-Tasdīq wa Ta’līqātuh” in Risālatān fī al-Tasawwur wa al-Tasdīq wa Yalīhā Sharh al-Risālah al-Ma’mūlah fī al-Tasawwur wa al-Tasdīq wa Ta’līqatuh, ed. Mahdī Sharī’atī, Beirut: Dar al-Kotob al-ilmiyah.
12. Hillī, Hasan bin Yūsuf, (1415 A.H.), Kashf al-Murād fī Sharh Tajrīd al-I’tiqad, Qom: Islamic Publication Institute [in Arabi].
13. Kashfi, Abdorrasool, (1385 S.H.), “Classification of Epistemological Justification Theories”, Nameh Hikmah, Volume 4, Issue 2, pp. 65-87 [in Persian].
14. Kīshī, Shams al-Dīn, (1393 S.H.), “Rauzah al-Nazir fī Sharh Nafs al-‘amr” in Khawaja Nasīr al-Dīn al-Tūsī’s Risālah Īthbāt al-‘awl al-Mujarrad and Its Commentaries, ed. Tayebeh Arefnia and Ahad Farāmarz Qarāmalekī, Tehran: Mirasmaktoob [in Arabi].
15. Lynch, Michael P. (2001), The Nature of Truth, Cambridge, Massachusetts: The MIT Press.
16. Motavalli, Morteza and Azimi, Mahdi, (1399 S.H.), “Proposition’s Being Truth-Bearers and Impossibility of Pointing out to an Inexistent: Solution of the Lair Paradox”, Philosophy, Volume 48, Issue 1, pp. 189-205 [in Persian].
17. Mousavi, Seyyedeh Zahra, (1383 S.H.), “Theories of Truth (Part2)”, Avicennian Philosophy, Issues 24 & 25, pp. 109-121 [in Persian].
18. Mulla Sadra, Sadr al-Din Muhammed Shirazi, (1389 S.H.), Tafsir al-Qur’an al-Karim Volume3, ed. Mohsen Bidarfar, Tehran: SIPRIn Publications [in Arabi].
19. Nozick, Robert. (1981), Philosophical Explanations, Cambridge, Massachusetts: The Belknap Press of Harvard University Press.
20. Pleitz, Martin. (2018), Logic, Language, and the Liar Paradox, Münster: mentis Verlag GmbH.
21. Rāzī, Fakhr al-Dīn, (1381 S.H.), Mantiq al-Molakhas, ed. Ahad Farāmarz Qarāmalekī and Ādīneh Asgharī Nezhād, Tehran: Imam Sadiq University [in Arabi].
22. Rāzī, Fakhr al-Dīn, (1384 S.H.), Sharh al-Īshārāt wa al-Tanbīhāt, ed. Alīrezā Najafzādeh, Tehran: Society for the National Heritage of Iran [in Arabi].
23. Rojszczak, Artur. (2005), From the Act of Judging to the Sentence, Netherland: Springer.
24. Sharīfī, Ahmad Hosseyn, (1387 S.H.), Me'yar-e Sobouti Sedeghe Ghazaya, Qom: Imam Khomeini Education and Research Institute [in Persian].
25. Shīrāzī, Qutb al-Dīn, (1383 S.H.), Sharh-e Hekmat al- Eshragh Souhravardi, ed. A. Nourani and M. Mohaghegh, Tehran: Society for the National Heritage of Iran [in Persian].
26. Tūsī, Nasīr al-Dīn, (1375 S.H.), Sharh al-Īshārāt wa al-Tanbīhāt, Qom: Balāghah Publication [in Arabi].
27. Tūsī, Nasīr al-Dīn, (1393 S.H.), “Risālah Īthbāt al-‘awl al-Mujarrad” in Khawaja Nasīr al-Dīn al-Tūsī’s Risālah Īthbāt al-‘awl al-Mujarrad and Its Commentaries, ed. Tayebeh Arefnia and Ahad Farāmarz Qarāmalekī, Tehran: Mirasmaktoob [in Arabi].
28. Tūsī, Nasīr al-Dīn, (1985), Talkhīs al-Muhassal known as Naqd al-Muhassal, Beirut: Dār al-‘azwa’[in Arabi].
29. Tūsī, Nasīr al-Dīn, (1376 S.H.), ‘asās al-‘iqtibās, ed. Mohammad Taghi Modarres Razavi, Tehran: the University of Tehran [in Arabi].
30. Tūsī, Nasīr al-Dīn, (1383 S.H.), Ajwībah al-Masā’il al-Nasīrīyah, ed. A. Nourani, Tehran: Institute for Humanities and Cultural Studies [in Arabi].
31. Tūsī, Nasīr al-Dīn, (1353 S.H.), “Ta’dīl al-Mi’yar Fī Naqd Tanzīl al-‘afkār” in Collected Texts and Papers on Logic and Language, ed. M. Mohaghegh & T. Izutsu, Tehran: the University of Tehran[in Arabi].
32. Young, James O. (2018), “The Coherence Theory of Truth”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy, Edward N. Zalta (ed.), URL: https://plato.stanford.edu/archives/fall2018/entries/truth-coherence/