حق تعالی تنها جوهر هستی سیر تحول جوهر و عرض بر مبنای سه مرتبه‌ی سیر فلسفی ملاصدرا

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

گروه فلسفه، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه محقق اردبیلی

چکیده

در فلسفه‌ی مشائی ماهیات به جوهر و عرض تقسیم می‌شوند و چون حق‌تعالی ماهیت نیست، بنابراین نه جوهر است و نه عرض. اما در حکمت خاص صدرایی، نه‌تنها حق‌تعالی جوهر خوانده می‌شود، بلکه فراتر از آن، حق‌تعالی تنها جوهر هستی است. اعراض از مراتب وجود جوهر به شمار مى‌روند. عرض وجودى مستقل در کنار وجود جوهر نیست. رابطه‌ی میان جوهر و عرض، عمیق‌تر از رابطه‌ی میان دو شیئى است که به هم ضمیمه شده‌اند. این دو، دو مرتبه از یک وجودند؛ یعنى یک وجود است که از مرتبه‌اى از آن، ماهیت جوهر و از مرتبه‌ی دیگر آن، ماهیت عرض انتزاع مى‌شود، نه آنکه جوهر یک وجود داشته باشد و عرض وجودی دیگر و آنگاه، آن دو وجود به یکدیگر ضمیمه شده باشند. سرّ این مطلب آن است که وجود فى‌نفسه‌ عرض، عین وجود عرض براى موضوعش است؛ بنابراین وجود عرض عین تعلق و ارتباط و وابستگى به وجود جوهرى است که موضوع آن است و براى چنین چیزى نمى‌توان وجودى مستقل و مغایر با وجود موضوعش قائل شد، بلکه وجودش لاجرم از مراتب وجود موضوعش است و ماسوای او، هر آنچه می‌توان سراغ گرفت، عرض‌اند. حال سخن اصلی این است که ملاصدرا بر چه اساسی به چنین موضعی دست پیدا می‌کند و آیا می‌توان به حق‌تعالی عنوان جوهربودن را اطلاق کرد؟ پاسخ این است که به دلالت قرائن مختلف، ملاصدرا سه مرتبه‌ی سیر فلسفی را تجربه کرده و در سه مبنای متمایز سخن گفته است: ۱. اصالت ماهوی؛ ۲. اصالت وجودی وحدت تشکیکی؛ و ۳. اصالت وجودی وحدت شخصی. در هر سیر فلسفی صدرا، یک نحوه از تحول در بحث جوهر و عرض صورت می‌گیرد؛ یک‌بار با گذر از اصالت ماهیت به اصالت وجود تشکیکی، ملاصدرا انقلاب جوهری خود را عرضه می‌دارد، بار دیگر هم با گذر از اصالت وجود وحدت تشکیکی به اصالت وجود وحدت شخصی، در بحث جوهر و عرض تحولی ارائه می‌دهد و بر مبنای آن، حق‌تعالی را تنها جوهر هستی می‌خواند.

کلیدواژه‌ها


 
1. آشتیانى، جلال‌الدین، (۱۳۸۱)، شرح بر زاد المسافر صدر الدین محمدبن‌ابراهیم شیرازى، قم: بوستان کتاب و انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌ی علمیه.
 
2. ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، (۱۴۰۴)، الشفاء (المنطق)، قم: مکتبة آیة‌الله المرعشى.
۳. انواری، سعید؛ حسین‌نیا سیدجلیل، (۱۳۹۴)، «زمینه‌ها و علل طرح نظریات فلسفی ناسازگار، در آثار ملاصدرا»، خردنامه‌ی صدرا، شماره‌ی ۷۹، صص: ۳۱- ۵۶.
4. بابایی، علی، (1397)، «سه‌گانه‌های حکمت اسلامی و عرفان مولوی»، جاویدان خرد، شماره‌ی ۳۳، صص: ۳۷-۷۱.
5. بابایی، علی، (1395)، «نقد و تحلیل خوانش ملاصدرا از شیخ اشراق در مسأله‌ی نور و وجود»، مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، شماره‌ی اول، بهار، ص: ۶۷.
6. جوادی آملی، عبدالله، (۱۳۹۳)، رحیق مختوم، ج۱۲، قم: اسراء.
7. جوینى، عبدالملک، (۱۴۱۶)، الارشاد إلى قواطع الأدلة فی أول الاعتقاد، بیروت: دارالکتب العلمیة.
8. سعادت‌مصطفوی، سیدحسن، (۱۳۹۲)، «بازسازی سه‌مرحله‌ی سیر مرحله‌ای مبحث علیت در حکمت متعالیه»، حکمت صدرایی، دوره‌ی ۲، شماره‌ی ۱، صص ۱۹ـ۳۰.
9. شانظری، جعفر؛ گنجور، مهدی، (۱۳۹۱)، «جوهر و تطورات آن در حکمت سینوی»، پژوهش‌های هستی‌شناختی، شماره‌ی ۲، صص: ۱۵9-۱۸۵.
10. شکر، عبدالعلی و حامی، مرتضی، (1395)، «ملاصدرا، از تشکیک عامی تا توحید خاصی»، خردنامه‌ی صدرا، شماره‌ی ۸۶، زمستان، صص: ۷۸ – ۱۰۰.
11. طباطبایى، سیدمحمدحسین، (۱۳۸۸)، ترجمه و شرح بدایة‌الحکمة، ترجمه‌ی علی شیروانی، چاپ هشتم، قم: مؤسسه‌ی بوستان کتاب.
12. طوسی، خواجه نصیرالدین، (۱۳۷۵)، شرح الاشارات و التنبیهات مع المحاکمات، قم: نشر البلاغة.
 
۱3. عبودیت، عبدالرسول، (۱۳۸۹)، درآمدی به نظام حکمت صدرایی، ج۱، تهران: سمت.
 
۱4. غزالى، ابوحامد، (۱۴۰۹)، الاقتصاد فی الاعتقاد، بیروت: دارالکتب العلمیة.
 
۱5. لاهیجى، محمدجعفربن‌محمدصادق، (۱۳۸۶)، شرح رساله المشاعر ملاصدرا، قم: بوستان کتاب.
 
۱6. مطهری، مرتضی، (۱۳۷۶)، درس‌هاى اسفار: مبحث حرکت (مجموعه‌آثار استاد شهید مطهری)، تهران: صدرا.
 
۱7. مطهرى، مرتضى، (۱۳۷۷)، مجموعه‌آثار شهید مطهرى، قم: صدرا.
 
۱8. مصباح، محمدتقى، (۱۳۸۷)، شرح نهایة الحکمة، قم: مؤسسه‌ی آموزشی پژوهشی امام خمینی. 
 
۱9. ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، (۱۹۸۱)، الحکمة المتعالیة فى الأسفار العقلیة الأربعة، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
 
20. _________________، (۱۳۵۴)، المبدأ و المعاد، تهران: انجمن حکمت و فلسفه‌ی ایران.
 
21. _________________، (۱۳۶۶الف)، تفسیر القرآن الکریم، قم: بیدار.
 
22. _________________، (۱۳۶۶ب)، شرح أصول الکافی، تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
 
23. __________________، (1368) ، الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه، قم: مکتبه المصطفوی.
24. _________________، (۱۳۸۷)، سه رساله‌ی فلسفى: متشابهات القرآن، المسائل القدسیة، اجوبة المسائل، قم: دفتر تبلیغات اسلامى حوزه‌ی علمیه‌ی قم.
 
۲5. __________________، (۱۴۱۷)، الشواهد الربوبیة فى المناهج السلوکیة، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی.
 
۲6. __________________، (بی‌تا)، ایقاظ النائمین، تهران: انجمن اسلامی حکمت و فلسفه‌ی ایران.
 
۲7. ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم؛ حائرى‌یزدى، مهدى، (۱۳۶۷)، آگاهى و گواهى: ترجمه و شرح انتقادى رساله‌ی تصور و تصدیق صدرالمتألهین شیرازى، تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
28. منزه، مهدی و کاوندی، سحر ، (1396)، «ملاصدرا، وحدت تشکیکی یا وحدت شخصی؛ گذار ملاصدرا از وحدت تشکیکی به وحدت شخصی وجود»، حکمت صدرایی، سال پنجم، شماره‌ی دوم، بهار و تابستان، صص: ۱۶۹ تا ۱۸۶.