مرتبه‌ی نبوی معرفت، مرتبه‌ای عقلانی و برهانی از دید غزالی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

از دید بسیاری از شارحان غزالی، معرفت نبوی یا مرتبه‌ی علم مکاشفه، درنظر غزالی مرتبه‌ای فراتر از عقل است که انسان در آن حقایقی را می‌یابد که عقل قادر به دریافت آن‌ها نیست، حال آنکه بررسی دقیق‌تر نشان می‌دهد که این مرتبه‌ی‌ معرفتی نه‌تنها معرفتی عقلانی، بلکه خود، مبتنی‌بر برهان و تفکر قیاسی و ماهیتاً ظهور عالی‌تر مرتبه‌ی عقل استدلالی است. حقایق، در این مرتبه، کشف، مشاهده و رؤیت می‌شوند، ولی نه به معنای صوفیانه‌ی آن، که تنها مبتنی‌بر تهذیب نفس و پرهیز از قیل‌وقال‌های علمی و فراگیری علوم رسمی است. معقولاتی که با رسیدن عقل به مرتبه‌ی عالی خود دریافت می‌شوند، معقولاتی تصدیقی‌شهودی‌ و عینی‌اند که دیگران می‌توانند حقانیت آن را دریابند. این موضوع در مقاله‌ی پیش ‌رو با ‌کنارهم‌نهادن و تدقیق و تحلیل متون اصلی آثار مهم غزالی که حتی در سه دوره‌ی‌ متفاوت از حیات فکری او نوشته شده‌اند، به اثبات می‌رسد.

کلیدواژه‌ها


۱. بهشتی، احمد و یعقوبیان، مهدی (1387)، «وحی نبوی از دیدگاه غزالی»، اندیشه نوین دینی، سال چهارم، ش 13، صص 9-48.
 
۲. دنیا، سلیمان، (1367ق/ 1947م) الحقیقه فی نظرالغزالی، قاهره: دار احیاء الکتب العربیه.
 
۳. غزالی، ابوحامد محمد، (1406ق/ 1986م)، احیاء علوم الدین، ربع اول، بیروت: دارالفکر، دارالکتب العلمیه.
۴. _________________ (1406ق/ 1986م)، احیاء علوم الدین، ربع سوم، بیروت: دارالفکر، دارالکتب العلمیه.
 
۵. ______________ (1406ق. / 1986م )، احیاء علوم الدین، ربع چهارم، بیروت: دارالفکر، دارالکتب العلمیه.
 
۶. ______________ (1424ق/2003م)، الاربعین فی اصول الدین فی العقائد واسرار العبادات والاخلاق، تصحیح عبدالله عبدالحمید عروانی، مراجعه الدکتور محمد بشیر الشقفه، دمشق: دارالقلم،[PDF] .
 
۷. ______________(1417ق/1997م)، الاقتصاد فی الاعتقاد، بیروت: دارالفکر.
 
۸. ______________ (1416ق/ 1996م)، إلجام العوام عن علم الکلام، در: مجموعه رسائل الامام الغزالی، بیروت: دارالفکر.
 
۹. ______________ (1416ق/ 1996م)، القسطاس المستقیم، در: مجموعه رسائل الامام الغزالی، بیروت: دارالفکر.
 
۱۰. ______________ (1383)، کیمیای سعادت، ج1، چاپ یازدهم، به‌کوشش حسین خدیو‌جم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
 
۱۱. ______________ (1383)، کیمیای سعادت، ج2، چاپ یازدهم، به‌کوشش حسین خدیو‌جم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
۱۲. ______________ (بی‌تا)، المستصفی فی علم الاصول، لبنان، بیروت.
 
۱۳. ______________  (1416ق./ 1996م)، مشکوة الانوار، در: مجموعه رسائل الامام الغزالی، بیروت: دارالفکر.
 
۱۴. ______________ (1407ق/1986م)، مشکوة الانوار و مصفاة الاسرار، شرح و دراسه و تحقیق الشیخ عبدالعزیز عزالدین السیروان، بیروت: عالم الکتب.
 
۱۵. ______________ (1416ق/ 1996م)، المضنون به علی غیر اهله، در: مجموعه رسائل الامام الغزالی، بیروت: دارالفکر.
 
۱۶. ______________ (1971م)، المقصد الاسنی فی شرح معانی اسماء الله الحسنی، تحقیق و مقدمه دکتر فضله شهاده، بیروت: دارالمشرق، [PDF].
 
۱۷. ______________ (1975م)، معارج القدس فی مدارج معرفه النفس، چاپ دوم،بیروت: دارالآفاق الجدیده.
 
۱۸. ______________ (1408ق/1987م)، المنقذ من الضلال (و معه کیمیاء السعاده والقواعدالمعشره والادب فی الدین)، بیروت: مؤسسه الکتب الثقافیه.
 
۱۹. ______________ (1964م.)، میزان‌العمل، تحقیق و مقدمه‌ی دکتر سلیمان دنیا، مصر: دارالمعارف.
 
۲۰. ملایری، موسی، (1384) تبیین فلسفی وحی از فارابی تا ملاصدرا، قم: کتاب طه.
 
21. Abrahamov, Binyamin, (1993(, “Al-Ghazali’s Supreme Way to know God”, Studia Islamica, LXXVII; Paris: 141-168.
 
22. ___________________, (2015), “Al-Ghazali and the Rationalization of Sufism”, in: Islam and Rationality: The Impact of al-Ghazali, Ed. By George Tamer, University of Erlangen-Nuremburg, Brill.
 
23. Griffel, Frank, (2004), “Al-Ghazali’s Concept of Prophecy: The Introduction of Avicennan Psychology into Aŝ'arite Theology”; Arabic Sciences and Philosophy, vol. 14.
 
24.  ___________, (2009), Al-Ghazali’s Philosophical Theology; Oxford: Oxford University Press.
 
25. ____________, (2010), "Muslim philosophers’ rationalist explanation of Muḥammad’s prophecy" in: Brockopp Jonathan E. (ed.), Cambridge: Cambridge University Press, pp. 158-179
 
26.  Treiger, Alaxander, (2012), Inspired Knowledge in Islamic Thought: AlـGhazali's Theory of Mystical Cognition and Its Avicennian Foundation; London & New York: Routledge.