عدالت عرفی یا عدالت واقعی؛ بازتعریف «عدالت حقوقی» در نظام جمهوری اسلامی ایران

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشکده الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه شیراز

چکیده

در‌خصوص مفهوم «عدالت حقوقی» در نظام اسلامی، دو دیدگاه وجود دارد: عدالت حقوقی به‌معنای عدالت عرفی و عدالت حقوقی به‌معنای عدالت واقعی. مفهوم عدالت حقوقی در نظام جمهوری اسلامی ایران، منطبق بر عدالت واقعی است. با توجه به تعاریف ارائه‌شده از عدالت در جهان‌بینی اسلامی، یعنی «دادن هر حقی به صاحب آن» و «قراردادن هر چیزی سر جای خود»، شناخت عدالت متوقف بر شناخت حق است و تعریف حق در اندیشه‌ی اسلامی‌، با تعاریف ارائه‌شده از این واژه در مکاتب دیگری چون پوزیتیویسم حقوقی و حقوق طبیعی تفاوت‌ دارد. «حق» در اندیشه‌ی اسلامی، عبارت است از آن اعتباراتی که با قوانین و غایات واقعی حاکم بر جهان هستی هماهنگ است. از‌طرف‌دیگر، آنچه که کاملاً با قوانین و غایات واقعی حاکم بر نظام هستی و عالم واقع هماهنگ است «شرع» است. بنابراین مفهوم «حق» به‌لحاظ ثبوتی، با قوانین و غایات واقعی حاکم بر نظام هستی و به‌لحاظ اثباتی، با «شرع» پیوندی ناگسستنی دارد. چون با پیروزی انقلاب اسلامی، شرع در قالب قوانین و مقررات مصوب مجالس قانون­گذاری به‌منصه‌ی ظهور رسیده است، عدالت عبارت است از هرچه منطبق بر قانون نظام اسلامی باشد. البته این‌ امر که ملاک عدالتْ قانون است به‌معنای انطباق با پوزیتیویسم حقوقی نیست، بلکه در نظام جمهوری اسلامی ایران، شاهد تلفیق و امتزاج حقوق طبیعی و پوزیتیویسم حقوقی با معانی مدنظر و خاص خود هستیم؛ تلفیقی که خود زمینه‌ساز شکل‌گیری نوع جدیدی از نظام حقوقی شده است.

کلیدواژه‌ها


1. قرآن کریم.
2. نهج البلاغه.
3. ابدالی، مهرزاد، (1388)، درآمدی بر فلسفه حقوق و نظریه‌های حقوقی، چاپ اول، تهران: مجد.
4. ابن‌منظور، أبی‌الفضل جمال‌الدین محمد بن مکرم، (1405)، لسان العرب، قم: نشر ادب الحوزة.
5. پورمولا، سیدمحمدهاشم، (1388)، جایگاه قاعده عدالت در استنباط احکام معاملات، رساله‌ی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکده‌ی معارف اسلامی و ارشاد دانشگاه امام صادق (ع)، تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
6. ــــــــــــــــــــــــ، (1390)، «حق و حکم در فقه امامیه»، پژوهشنامه حقوق اسلامی، پیاپی 33، صص 65 – 86.
7. جوادی آملی، عبدالله، (1390)، ادب قضا در اسلام، چاپ اول، قم: نشر اسراء.
8. ـــــــــــــــــــــ، (1387)، تفسیر تسنیم، چاپ دوم، قم: انتشارات اسراء.
9. ـــــــــــــــــــــ، (1385)، حق و تکلیف در اسلام، چاپ دوم، قم: نشر اسراء.
10. ــــــــــــــــــــ، (1386)، فلسفه حقوق بشر، چاپ پنجم، قم: نشر اسراء.
11. جوادی، محسن، (1375)، مسأله باید و هست، چاپ اول، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
12. جوهری، إسماعیل بن حماد، (1987)، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، ج: 4، تحقیق احمد عبد الغفور عطار، الطبعة الرابعة، بیروت: دارالعلم للملایین.
13. حکیمی، محمد‌رضا و همکاران، (1386)، الحیاة، ترجمه‌ی احمد آرام، چاپ پنجم، قم: دلیل ما.
14. خامنه‌ای، سید علی، (1389)، اجوبه الاستفتائات، چاپ اول، تهران: انتشارات پیام عدالت.
15. ــــــــــــــــــــ، (12/7/1368)، بیانات‌ در دیدار با جمعی‌ از مسؤلان‌ سازمان‌های‌ خدماتی‌ و حمایت‌کننده‌ از محرومان.
16. ــــــــــــــــــــ، (4/7/1369)، بیانات در دیدار با مسئولان دفاتر نهضت سوادآموزی.
17. ــــــــــــــــــــ، (7/3/1371)، پیام به مناسبت افتتاح چهارمین دوره مجلس شورای اسلامی.
18. ــــــــــــــــــــ، (17/11/1378)، بیانات در درس خارج فقه.
19. ــــــــــــــــــــ، (22/12/1378)، بیانات در درس خارج فقه.
20. ــــــــــــــــــــ، (14/1/1379)، بیانات در درس خارج فقه.
21. ــــــــــــــــــــ، (8/8/1380)، بیانات در اجتماع مردم اصفهان.
22. خمینی، روح الله، (1385)، الرسائل، محقق مجتبی تهرانی، قم: مکتبة اسماعیلیان.
23. دانش‌پژوه، مصطفی(1386)، «تأملی در رابطه حقوق و عدالت»، پژوهشنامه حقوق اسلامی، دوره 8، شماره 26، زمستان 1386، صص 85 – 120.
24. راغب اصفهانی، ابی‌القاسم حسین بن محمد، (1404)، مفردات غریب القرآن، الطبعة الثانیة، بی‌جا: دفتر نشر الکتاب.
25. زبیدی، محب‌الدین أبی‌فیض السید محمد مرتضی الحسینی الواسطی، (1414)، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دارالفکر.
26. طباطبایی، سید محمد حسین، (1417)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه‏ی مدرسین حوزه علمیه قم.
27. ــــــــــــــــــــــــــــــ، (1386)، ترجمه تفسیر المیزان، 20 جلد، مترجم: سیدمحمدباقر موسوی همدانی، چاپ بیست و چهارم، قم: دفتر انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم).
28. عبدالباقی، محمد فواد، (1387)، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، چاپ اول، قم: انتشارات حر.
29. فیروزآبادی شیرازی، مجدالدین محمد بن یعقوب، (بی‌تا)، القاموس المحیط، بیروت: دار العلم.
30. فیض، علی‌رضا، (1371)، «نقش زمان و مکان در اجتهاد»، فصل‌نامه حضور، شماره 4 و 5، تابستان 71.
31. کاپلستون، فردریک چارلز، (1387)، تاریخ فلسفه (فلسفه قرون وسطی از آگوستینوس تا اسکوتوس)، جلد دوم، ترجمه‌ی ابراهیم دادجو، چاپ نخست، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
32. ـــــــــــــــــــــــــــ، (1390)، تاریخ فلسفه (از دکارت تا لایب نیتس)، جلد چهارم، ترجمه‌ی غلامرضا اعوانی، چاپ ششم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
33. کلی، جان، (1382)، تاریخ مختصر تئوری حقوقی در غرب، ترجمه‌ی محمد راسخ، چاپ اول، تهران: انتشارات طرح نو.
34. کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق‏، (1407)، الکافی، تصحیح توسط غفاری، علی اکبر و آخوندی، محمد، چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
35. مجتهد شبستری، محمد، (1381)، نقدی بر قرائت رسمی از دین، تهران: طرح نو.
36. ـــــــــــــــــــــــــ، (1375)، هرمونیتک، کتاب و سنت، تهران: طرح نو.
37. مطهری، مرتضی، (1378)، نظام حقوق زن در اسلام، مجموعه ‏آثار استاد شهید مطهری، ج: ‏19، تهران: انتشارات صدرا.
38. ـــــــــــــــ، (1377)، نقدی بر مارکسیسم، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج: 13، تهران: انتشارات صدرا.
39. المظفر، محمدرضا، (1368)، اصول الفقه، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
40. موحد، محمدعلی، (1384)، در هوای حق و وعدالت؛ از حقوق طبیعی تا حقوق بشر، چاپ سوم، تهران: نشر کارنامه.
41. نرم‌افزار احکام صهبا، (1389)، مجموعه احکام و دروس خارج فقه مقام معظم رهبری تا سال 89، نسخه‌ی 3، تهران: مؤسسه جهادی صهبا.
42. نرم‌افزار حدیث ولایت، (1389)، مجموعه بیانات و پیام‌های مقام معظم رهبری، تهران: مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی و مؤسسه تحقیقات کامپیوتری نور.
43. همپتن، جین، (1380)، فلسفه سیاسی، ترجمه‌ی خشایار دیهمی، چاپ اول، تهران: طرح نو.
44. Aquinas, T., )1993(, The Treatise on Law , ed. R. J. Henle, Notre Dame: University of Notre Dame Press.
45. Bentham, Jeremy, (1840), Theory of Legislation, An English translation by Richard Hildreth, Boston Weeks: Jordan Company.
46. Bix, Brian, (2005) John Austin, in: Stanford Encyclopedia of Philosophy, URL = http: // plato.stanford.edu/entries/austin-jhon/.
47. Cicero, M. T., (1928). De Re Publica; De Legibus, tr.: C. W. Keyes, Cambridge: Harvard University Press.
48. Hart, H. L. A., (1994), Concept of Law, second edition, Oxford: Oxford University Press.
49. Kelsen, Hans, (1967), Pure Theory of Law, Translation from the Second German Edition by Max Knight, Berkeley: University of California Press