بررسی تطبیقی تأویل عرفانی ابن‌عربی با مباحث هرمنوتیکی معاصر

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه ادیان و عرفان دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

مسأله‌ی ما در این پژوهش، فهم هرمنوتیک عرفانی قرآن در اندیشه‌ی ابن‌عربی است. البته در عرفان ابن‌عربی، واژه‌ی هرمنوتیک وجود ندارد و اصطلاح تأویل اصطلاحی است که می‌تواند با واژه‌ی هرمنوتیک معادل باشد. پس ما می‌توانیم برای درک مراد عارف از هرمنوتیکِ قرآن، در باب تأویلِ عرفانی پژوهش کنیم. برای آن‌که بدین مسأله پاسخ دهیم، از مدخل هرمنوتیک کلاسیک، رمانتیک و فلسفی، در فهم هرمنوتیک عرفانی قرآن وارد شده‌ایم و با بیان تفاوت تأویل عرفانی با آن‌ها، بدین نتیجه رسیده‌ایم که هرمنوتیکِ قرآن هرمنوتیک خاصی است و کاملاً بر این هرمنوتیک‌ها منطبق نیست. سپس کوشیده‌ایم که بر مبنای منابع اصلی عرفان و با پردازش و تحلیل آن‌ها، درباره‌ی حقیقت این نوع هرمنوتیک و شاخصه‌های آن تحقیق به عمل آوریم. بر اساس این تحقیق، عارف تفسیر جدیدی از ظاهر قرآن و به‌عبارت‌دیگر، متن قرآن ارائه می‌دهد. مبنای این نگرشْ هویت جمعی و کل‌وار سخن خدا و ارتباط نظام‌مند و کل‌وار آن با وجود و بطون هستی است. نزد عارف، معنا مراتبی بالاتر از محسوسات دارد، که فهم عموم مردم از آن‌ها آسان نیست. ما سعی کرده‌ایم که راه‌های ارتباط اذهان عموم را با یافته‌های عارف از قرآن به دست آوریم. علاوه‌براین، عارف در هرمنوتیک عرفانی قرآن، مطالبی را بیان می‌کند که نزد اذهان، محتمل الصدق و الکذب است. ما کوشیده‌ایم معیارهایی عمومی برای تشخیص درست از نادرستِ تفاسیر هرمنوتیکی عارف از قرآن به دست دهیم. در برخی مواقع هم کوشیده‌ایم مدعیات مرتبط با هرمنوتیک عرفانی قرآن را منقح کنیم و در شکل قاعده‌ای کلی سامان بخشیم. روش ما در این تحقیق، عقلی است. هدف اصلی ما تحقیق در چیستی هرمنوتیک عرفانی قرآن و هدف فرعی آن توسعه‌ی کمی و کیفی نگرش عارف به تأویل قرآن است.

کلیدواژه‌ها


1. قرآن
2. ابن‌عربی، (بی‌تا)،  الفتوحات المکیه، بیروت: دار صادر.
3. ابن‌عربی، محی‌الدین، (1989م)، رحمة من الرحمان فی تفسیر و اشارات القرآن من کلام الشیخ الاکبر، جمع و تألیف محمود محمود الغراب، دمشق: مطبعة نضر.
4. امام خمینی، (1364)، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم، تهران: پاسدار اسلام.
5. آشتیانی، جلال‌الدین، (1365)، شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
 
6. آملی، سیدحیدر، (1414ق)، تفسیرالمحیط الاعظم و البحرالخضم، تهران: مؤسسه الطباعة و النشر.
7. بلاشر، ژوزف، (1380)، گزیده هرمنوتیک معاصر، ترجمه‌ی سعید جهانگیری، تهران: نشر پرسش.
8. پالمر، ریچارد، (1384)، علم هرمنوتیک، ترجمه‌ی محمد سعید حنایی کاشانی، تهران: هرمس.
9. پور راوندی، محسن، مهدوی راد، محمد علی، (1379)، « ظاهر و باطن در تفسیر عرفانی»، مجله مدرس علوم انسانی، ج 19، شماره 15، صص: 125 - 145.
10. جامی، عبدالرحمان، (1370)، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، مقدمه ویلیام چیتیک، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
11. جامی، عبدالرحمان، (بی‌تا)، اشعه اللمعات، تصحیح حامد ربانی، تهران: انتشارات گنجینه.
12. چیتیک، ویلیام، (زمستان 76 و بهار 77) ، «هرمنوتیک در عرفان ابن‌عربی»، ترجمه تحریریه کتاب نقد، کتاب نقد، ش5 - 6.
13. حسین زاده، محمد، (1388)، درآمدی بر معرفت شناسی و مبانی معرفت دینی، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
14. حسینی، حمید رضا، (1389)، عوامل فهم متن در دانش هرمنوتیک و علم اصول استنباط از دیدگاه پل ریکور و محقق اصفهانی، تهران: انتشارات هرمس.
15. خسرو پناه، عبدالحسین، (1383)،  کلام جدید، قم: مرکز مطالعات و و پژوهش‌های فرهنگی حوزه‌ی علمیه.
16. ربانی گلپایگانی، علی، (1383)، هرمنوتیک و منطق فهم دین، قم: انتشارات مرکز مدیریت حوزه‌ی علمیه.
17. طباطبایی، محمدحسین، (1416ق)، المیزان فی تفسیرالقرآن، بیروت: مؤسسة الاعلمی.
18. قاسم پور، محسن؛ مختاری هاشم آباد، ابوطالب، (1392)، «بررسی تطبیقی و تحلیلی تأویل‌های عرفانی نجم الدین رازی و نظام نیشابوری»، مجله ادیان و عرفان، سال 46، شماره 2، صص: 243 - 276.
19. قونوی، محمد بن اسحاق، (1372)، شرح الاربعین حدیثا، تحقیق و تعلیق حسین کامل ییلماز، قم: انتشارات بیدار.
20. کاشانی، عبدالرزاق، (بی‌تا)، تفسیرالقرآن الکریم، تهران: انتشارات ناصر خسرو.
21. کوزنزهوی، دیوید، (1371)، حلقه انتقادی، ترجمه‌ی مراد فرهاد‌پور، تهران: انتشارات گیل.
22. ملاصدرا، (1363)، مفاتیح الغیب، تصحیح محمد خواجوی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
23. ملاصدرا، (1410ق)، الحکمة المتعالیة، الطبعة الرابعة، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
24. واعظ، بتول؛ کاردل ایلواری، رقیه، (1392)، «تأویل گرایی در اندیشه مولوی و غزالی»، مجله حکمت و فلسفه، ج: 25، شماره 34، ، صص: 103 - 124.
25. واعظی، احمد، (1380)، درآمدی بر هرمنوتیک، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
26. یزدان پناه، یدالله، (بی‌تا)، رمز و راز تأویل عرفانی، قم: بخش دایره المعارف مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).