بررسی و نقد دیدگاه صاحبان تفسیر المنار درباره‌ی قاعده‌ی بلاکیف

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای دانشگاه تربیت مدرس

2 استادیار دانشگاه تربیت مدرس

3 استاد دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

تفویض یکی از دیدگاه‌های تنزیهی در معناشناسی صفات الاهی است. بیشتر اهل حدیث و عالمانِ حنبلی‌مذهب پیرو این رویکرد هستند. این گروه در رویارویی با مشبّهه، قاعده‌ی بلاکیف را مطرح کردند. این قاعده پس از چندی نزد اشاعره، برای رهایی از مشکل تشبیه، به‌صورت جدّی استفاده شد. در ادامه، وهابیان با ارائه‌ی قرائتی جدید از بلاکیف، ضمن اثبات وجود کیفیت برای صفات، علم به آن کیفیت را تفویض کردند. قرائت آن‌ها از بلاکیف، برخلاف اهل حدیث و اشاعره، نه‌تنها راه‌‌حلی برای مشکل تشبیه نیست، بلکه به تجسیم نیز منجر می‌شود. محمد عبده از مفسّران معاصر، با وجود پرهیز از پرداختن به اختلافات مذهبی، رویکردی دوگانه از قرائت قاعده‌ی بلاکیف دارد. رشید رضا هم مانند او، قرائتی متناقض از این قاعده ارائه می‌دهد. این قرائت‌ها از یک‌ سو، متمایل به دیدگاه اشاعره است و از سوی دیگر، به‌دلیل تأثیرپذیری از مبانی سلفیه، مشابه رویکرد وهابیان است.

کلیدواژه‌ها


1. قرآن کریم.
2. آبراهاموف، بنیامین، (1390)، «نظریه «بلاکیف» و مبانی آن در کلام اسلامی»، ترجمه‌ی حمید عطایی نظری، ماهنامه‌ی کتاب ماه دین، سال14، شماره166، تهران.
3. ابن أبی‌جمهور احسائی، محمد بن زین‌الدین‏، (1405)، عوالی اللئالی العزیزیه فی الأحادیث الدینیه، تحقیق مجتبی عراقی، الطبعه الاولی، قم: دار سید الشهداء للنشر.
4. ابن‌ابی‌عاصم، عمرو، (ق.1400)، السنه، تحقیق محمد ناصرالدین الالبانی، بیروت: المکتب الاسلامی.
5. ابن بطه، عبید الله بن محمد، (1415ق.)، الابانه الکبری، ریاض: دار الرایه.
6. ابن تیمیه، تقی‌الدین احمد بن عبدالحلیم، (1426ق.)، بیان تلبیس الجمهیه فی تأسیس بدعهم الکلامیه، تحقیق یحیی بن محمد الهنیدی و محمد العبدالعزیز اللاحم، مدینه منوره: مجمع ملک فهد.
7. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، (1411ق.)، درء التعارض العقل و النقل، تحقیق محمد رشاد سالم، الطبعه الثانی، ریاض: جامعه الامام محمد بن سعود الاسلامیه.
8. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، (1426ق.)، مجموعه الفتاوی، تحقیق عامر الجؤار و انوار الباز، الطبعه الثالث، ریاض: دارالوفاء للطباعه و النشر و التوزیع.
9. ابن جماعه، محمدبن ابراهیم بن سعدالله، (1990)، ایضاح الدلیل فی قطع حجج اهل التعطیل، قاهره: دارالسلام.
10. ابن عبدالوهاب، عبد الرحمن بن حسین بن محمد، (بی‌تا)، کتاب التوحید، ریاض: مطابع الریاض.
11. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، (1419ق.)، تفسیر القرآن العظیم‏، تحقیق محمد حسین شمس‌الدین‏، بیروت: دارالکتب العلمیه.
12. اشعری، عبدالله بن‌ابی خلف، (1397ق.)، الابانه عن اصول الدیانه، تحقیق فوقیه حسین محمود، قاهره: کلیه البنات جامعه عین الشمس.
13. ایجی، میرسید شریف، (1325)، شرح المواقف، قم: الشریف الرضی.
14. بیهقی، ابوبکر محمد بن حسین، (1417ق.)، الأسماء و الصفات، تحقیق عبدالرحمن عمیره‏، بیروت: دارالجیل.
15. بیهقی، احمد بن حسین ابوبکر، (1424ق.)، سنن الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، الطبعه الثالث، بیروت: دارالکتب العلمیه.
16. تفتازانی، سعدالدین، (1409ق.)، شرح المقاصد، قم: الشریف الرضی.
17. جبرئیلی، محمد صفر، (1391)، سیری در تفکر کلامی معاصر، تهران: انتشارات فرهنگ و اندیشه اسلامی.
18. جوادی آملی، عبدالله، (1388)، تفسیر تسنیم، چاپ هشتم، قم: مرکز نشر اسراء.
19. ـــــــــــــــــــــ، (1384)، وحی و نبوت در قرآن (تفسیر موضوعی قرآن کریم، ج3)، چاپ دوم، قم: مرکز نشر اسراء.
20. دویش، احمد بن عبدالرزاق، (1424ق.)، فتاوی اللّجنه الدائمه للبحوث العلمیه و الافتاء، الطبعه الخامس، ریاض: دارالمؤید.
21. ذهبی، شمس‌الدین محمد بن احمد بن عثمان، (1423ق.)، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دارالکتاب العربی.
22. رازی، محمد بن عمر، (1401ق.)،  التفسیر الکبیر المشتهر بمفاتیح الغیب، بیروت: دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع.
23. ـــــــــــــــــــــ، (1411ق.)، المحصل، تقدیم و تحقیق الدکتور آتای،‏ عمان: دارالرازی.
24. ربانی گلپایگانی، علی، (1391)، «وهابیان و توحید در اسما و صفات»، فصلنامه سراج منیر، سال2، شماره6، قم.
25. رشیدرضا، محمد، (1426ق.)، الوحی المحمدی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
26. ــــــــــــــــــ، (1414ق.)، تفسیر القرآن العظیم الشهیر بتفسیر المنار، بیروت: دارالمعرفه.
27. ــــــــــــــــــ، (1327ق.)، مجله المنار (مجله شهریه تبحث عن فلسفه الدین و شئون الاجتماع و العمران)، مصر: دارالوفاء، ش1-35.
28. سجادی، سید جعفر، (1357)، فرهنگ علوم فلسفی و کلامی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
29. سلطانی، مصطفی، (1391)، «صفات خبریه از دیدگاه امامیه و معتزله با تأکید بر اندیشه سید مرتضی و قاضی عبدالجبار»، فصلنامه اندیشه نوین دینی، سال8، شماره29، قم.
30. شرفی، عبدالمجید، (1386)، اسلام و مدرنیته، ترجمه مهدی مهریزی، چاپ دوم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
31. شریف الرضی، محمد بن حسین، (1414ق.)،‏ نهج البلاغه، تحقیق صبحی صالح، قم: دارالهجره.
32. شهرستانی، عبدالکریم، (1364)، الملل و النحل، الطبعه الثالث، قم: الشریف الرضی.
33. طباطبایی، سید محمد حسین، (1417ق.)‏، المیزان فی تفسیر القرآن‏، الطبعه الخامس، قم: مکتبه النشر الإسلامی‏.
34. ــــــــــــــــــــــــــــــ، (1388)، ترجمه و شرح بدایه الحکمه، علی شیروانی‏،‏ چاپ نهم، قم: مؤسسه بوستان کتاب.
35. طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، (1412ق.)، جامع البیان فى تفسیر القرآن،‏ بیروت: دارالمعرفه.
36. عبدالمنعم سلیم، عمرو، (1414ق.)، تمام المنّه فی التعلیق علی اصول السنه، قاهره: دارالسلام.
37. عبده، محمد، (بی‌تا)، رساله التوحید، تصحیح و تعلیق محمد رشیدرضا،: قاهره: شرکه الأمل للطباعه و النشر.
38. عثیمین، محمد بن صالح، (1415ق.)، شرح لمعه الاعتقاد الهادی الی سبیل الرشاد، تحقیق اشرف عبدالرحیم، الطبعه الثالث، ریاض: مکتبه دار طبریه.
39. ــــــــــــــــــــــــــ، (1994)، مجموع فتاوی و رسائل، تحقیق فهد بن ناصر السلیمان، ریاض: بی‌نا.
40. علی‌زاده موسوی، مهدی، (1393)، سلفی‌گری و وهابیت: مبانی اعتقادی، چاپ دوم، قم: آوای منجی.
41. غزالی، محمد بن محمد، (بی‌تا)، الجام العوام عن علم الکلام، تصحیح المعتصم بالله بغدادی، بیروت: دارالکتاب العربی.
42. کثیری، محمد، (1387)، السلفیه بین اهل السنه و الامامیه، قم: مؤسسه دائرة معارف الفقه الاسلامی.
43. کرمی مقدسی، مرعی بن یوسف، (1406ق.)، أقاویل الثّقات فی تأویل الأسماء و الصفات، تحقیق شعیب الارناؤوط، بیروت: مؤسسه الرساله.
44. مجلسی، محمد باقر بن محمد تقى، (1403ق.)، ‏بحارالانوار، الطبعه الثانی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
45. نبیان، پروین، (1390)، «رؤیت حق‌تعالی از دیدگاه عرفان اسلامی و مقایسه آن با برخی دیدگاه‌های کلامی و تفسیری مشهور»، فصلنامه الاهیات تطبیقی، سال2، شماره5، اصفهان.