تحلیل عدالت طبیعی متغیر چون مبنای اعتبار هنجار حقوقی در حقوق اسلامی با تأکید بر آرای شهید مطهری و علامه طباطبایی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه حقوق دانشگاه اصفهان

چکیده

اندیشه‌ی عدالت طبیعی تغییر‌پذیر یا با محتوای متغیّر حکایت از تعامل متافیزیک و واقعیت و نشان از عبور از اندیشه‌ی حقوق طبیعی کسانی چون کانت و لاک دارد و در حقوق غرب متأثّر از رویکردهای جامعه‌شناختی و به طور کلّی اندیشه‌های واقع‌گرایانه شکل گرفته است. دیدگاه‌های جامعه‌شناختی به حقوقْ میانه‌ای با حقوق طبیعی و اندیشه‌ی عدالت طبیعی ندارند. با این حال، در تعدیل حقوق طبیعی کانتی که محتوایی مطلق و تغییرناپذیر دارد، سوق به سمت حقوق طبیعی و عدالت طبیعی متغیر مؤثر بوده‌اند. در حقوق اسلامی، اصل عدالت طبیعی و محتوای آن، یعنی قوانین طبیعی و حقوق طبیعی، حتّی با همان ماهیت متافیزیکی محض، محل مناقشه است و ‌پذیرش آن به منزله‌ی معیار سنجش اعتبار اراده‌ی تشریعی محل تردید است؛ چراکه معنایی جز ارتقای جایگاه عقل از منبع قاعده‌ی حقوقی به مبنای قاعده‌ی حقوقی نداشته، می‌تواند نوعی کثرت‌گرایی حقوقی در مبنای الزام‌آوری قاعده‌ی حقوقی و تعارض بین مبناهای الزام‌آوری را نتیجه دهد. با این حال، به نظر می‌رسد نظریه‌ی اعتباریات علّامه طباطبایی که استاد مطهری به نتایج عملی آن با تردید می‌نگرد، همسو با اندیشه‌ی عدالت طبیعی متغیّر است؛ عدالتی که می‌تواند روند و مکانیسم‌هایِ انعطاف‌پذیرِ ایجاد قاعده‌ی حقوقی و به‌طور کلّی نظام حقوقی را نتیجه دهد.

کلیدواژه‌ها


1.ارسطو، (1356)، اخلاق نیکوماخس، ترجمه‌ی سیدابوالقاسم پورحسینی، جلد اول، تهران: دانشگاه
تهران.
۲. ــــــ، (1364)، سیاست، ترجمه‌ی حمید عنایت، چاپ چهارم، تهران: سپهر.
۳.امیدی، جلیل، (1381)، «مصلحت از نظر اهل سنت»، مجله‌ی راهبرد، شماره‌ی 26، صص: 51 - 69.
۴. جعفری لنگرودی، محمدجعفر، (1368)، تاریخ معتزله؛ فلسفه‌ی فرهنگ اسلام، تهران: کتابخانه‌ی گنج دانش.
۵. جوادی آملی، عبدالله، (1391)، منزلت عقل در هندسه‌ی معرفت دینی، چاپ ششم، قم: اسراء.
۶. جوادی، محسن، (1383)، «توجیه جاودانگی اصول اخلاقی بر مبنای نظریه‌ی اعتباریات از دیدگاه شهید مطهری»، قبسات، شماره‌ی 30 - 31، صص: 53 - 68.
۷. الحکیم، السید محمدتقی، (1979)، الأصول العامه للفقه المقارن، الطبعه الثانیه، قم: آل البیت.
۸. ربانی گلپایگانی، علی، (1375)، «حسن و قبح افعال از دیدگاه علامه طباطبایی»، کیهان اندیشه، شماره‌ی 68، صص: 74 - 88.
۹. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، شماره‌ی 69، صص:  125 - 144.
۱۰. سروش، عبد الکریم، (1360)، دانش و ارزش؛ پژوهشی در ارتباط علم و اخلاق، چاپ هفتم، تهران: یاران.
۱۱. ــــــــــــــــــ، (1375)، تفرّج صنع؛ گفتارهایی در اخلاق و صنعت و علم انسانی، چاپ چهارم، تهران: صراط.
۱۲. المالکی الشاطبی، ابواسحاق، (بی‌تا)، الإعتصام، الجزء الثانی، قاهره: المکتبه التجاریه الکبری.
۱۳. الشافعی، محمدبن‌ادریس، (بی‌تا)، رساله فی علم أصول الفقه.
۱۴. صالح‌پور، جهانگیر، (1378)، «امام خمینی؛ فقیه دوران گذار؛ از فقه جواهری تا فقه المصلحه»، کیان، شماره‌ی 46، صص: 26 - 37.
۱۵. صرامی، سیف‌الله، (1380)، احکام حکومتی و مصلحت، مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام.
۱۶. طاهری، سیدصدرالدین، (1385)، «بررسی انتقادی نظریه‌ی علامه طباطبایی پیرامون حسن و قبح اخلاقی»، مجله‌ی دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، شماره‌ی 46، صص: 1 - 18.
۱۷. طباطبایی، علامه السید محمدحسین، (1390ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، الجزء الخامس و الثالث، الطبعه الثانیه، بیروت: الأعلمی.
۱۸. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، (بی‌تا)، اصول فلسفه و روش رئالیسم، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
۱۹. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، (بی‌تا)، حاشیه الکفایه، جلد دوم، تهران: بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی.
۲۰. عبدالرحمن بن خلدون، (1369)، مقدمه‌ی ابن‌خلدون، ترجمه‌ی پروین گنابادی، جلد اول، چاپ هفتم،‌ تهران: علمی و فرهنگی.
۲۱. علی‌دوست، ابوالقاسم، (1388)، فقه و مصلحت، قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌ی اسلامی.
۲۲. عمید زنجانی، عباس‌علی، (1386)، قواعد فقه، بخش حقوق عمومی، جلد سوم، تهران: سمت.
۲۳. الغزالی، ابوحامد، (1413)، المستصفی من علم الأصول، بتحقیق حمزه بن زهیر حافظ، الجزء الثانی، المدینه المنوره: المدینه المنوره.
۲۴. فیروزجایی، رمضان، (1383)، «عقلانیت در نظر علامه طباطبایی (ره)»، مجله‌ی ذهن، شماره‌ی 17، صص: 65 - 80.
۲۵. قاضی عبدالجبار بن أحمد، (1416)، شرح الأصول الخمسه، بتحقیق عبدالکریم عثمان، الطبعه الثالثه، مصر: مکتبه الوهبه.
۲۶. کاتوزیان، ناصر، (1380)، فلسفه‌ی حقوق، جلد اول، چاپ دوم، تهران: انتشار.
۲۷. محمدی، ابوالحسن، (1351)، «قاعده‌ی استحسان»، مجله‌ی دانشکده‌ی حقوق و علوم سیاسی، شماره‌ی 12، صص: 85 - 96.
۲۸. مطهری، مرتضی، (1357)، نظام حقوق زن در اسلام، چاپ هشتم، تهران: صدرا.
۲۹. ــــــــــــــــ، (1368)، مجموعه‌ی آثار استاد شهید مطهری، جلد اول، تهران: صدرا.
۳۰. ـــــــــــــــ، (1370)، اسلام و مقتضیات زمان، جلد دوم، تهران: صدرا.
۳۱. ــــــــــــــــ، (1374)، اسلام و مقتضیات زمان، جلد اول، چاپ یازدهم،  تهران: صدرا.
۳۲. ــــــــــــــــ، (1375)، بیست گفتار، چاپ یازدهم، تهران: صدرا.
۳۳. ــــــــــــــــ، (1363)، نقدی بر مارکسیسم، تهران: صدرا.
۳۴. ــــــــــــــــ، (1381)، یادداشت‌های استاد مطهری، جلد سوم، چاپ دوم، تهران: صدرا.
35. Alf. Ross, (1958), On Law and Justice, London: Stevens.
36. Ben Achour, Yadh, (2004), L’idée de justice naturelle dans la pensée juridique sunnite, In. Mélanges en l’honneur du doyen Sadok Belaïd, C. P. U. Pp. 159-189.
37. Bentham, Jeremy, (1988), Principes de législation et d’économie politique, Paris: Guillaumin.
38. Dabin, Jean, (2007), Le droit subjectif, Paris: Dalloz, 2e édition.
39. Del Vecchio, Georges, (1936), Leçons de philosophie du droit. Trad. Fr par J. Alexis D`Aynac. Paris: Sirey.
40. Fasso, Guido, (1976), Histoire de la philosophie du droit, XIXe et XXe siècle, traduit de l’italien par Catherine Rouffet. Paris : L. G. D. J.
41. Finnis, John, Aquinas, (1998), Moral, Political and Legal theory, founders of modern political and social thought, new York: Oxford university press.
42. Hayek. Friedrich Von, (1985), Droit, législation et liberté. Traduit en français par Raoul Audouin. PUF. 2e édition, T. I. règles et ordre.
43. Malaurie (Ph), Morvan (P), (2009), Introduction générale, Paris : Défrénois, 3e édition
44. Montesquieu, (1995), De l'esprit des lois, Paris: Gallimard, T. II.
45. Ripert. Georges, (1994), La règle morale dans les obligations civiles, Paris: L.G.D.J. Réimpression de 4e édition.
46. Roubier, Paul, (2005), Théorie générale du droit, Histoires des doctrines juridiques et philosophie des valeurs sociales, Paris, Dalloz, 2e édition, Avec préface de David Deroussin.
47. Villey, Michel, (2006), La formation de la pensée juridique moderne, Paris: Quadrige/PUF, 1e édition.