بررسی تطبیقی مرگ اندیشی از دیدگاه خیام و عطار

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استاد دانشگاه شیراز

2 دانشجوی دکتری فلسفه دانشگاه قم

چکیده

اندیشیدن درباره­ی مرگ و سخن‌گفتن از آن یکی از بن­مایه­های رایج در ادبیات و جریان اندیشگانی یک قوم است. ادبیات هر ملت زمینه‌ای مناسب برای بازتاباندن و شناسایی اندیشه­های ایشان درباره­ی مرگ خواهد بود. از سوی دیگر به دلیل ناشناخته‌بودن ماهیت این پدیده، پیوسته، دیدگاه­های اندیشمندان مختلف با یکدیگر متفاوت و گاه متناقض بوده است. بررسی تطبیقی نگرش اندیشمندان گوناگون درباره‌ی مرگ، حقایق بسیاری را بر ما آشکار می­کند که در بررسی جداگانه­ی اندیشه­ی ایشان، کمتر مجال بروز می­یابد. در این جستار کوشیده‌ایم با رویکردی تطبیقی، به بررسی این پدیده، از دیدگاه خیام، رباعی‌سرای توانمند قرن پنجم هجری و عطار نیشابوری، شاعر و عارف توانمند قرن ششم بپردازیم. بررسی تطبیقی دیدگاه­های این دو شاعر درباره­ی مرگ نشان‌دهنده‌ی این نکته است که اگرچه هر دو در برخی مسائل، مانند همگانی دانستن مرگ برای همه­ی افراد، سرگشتگی دو شاعر در برابر مرگ، تأکید بر ناتوانی بشر از ارائه­ی راه چاره برای مرگ و... اندیشه­های همگون دارند، در برخی موضوعات نیز با یکدیگر اختلاف دیدگاه دارند؛ برای نمونه عطار افزون بر مرگ طبیعی، به دو نوع مرگ ارادی و مرگ عارفانه‌عاشقانه قائل است؛ نومیدی مطرح‌شده در اشعار خیام، در اندیشه­ی عطار جایگاهی ندارد؛ مرگ‌اندیشی عطار بیشتر التزام به توبه و به‌ندرت، التزام به لذت­جویی را بایسته می­داند، در حالی که در اندیشه­ی خیام، بیشتر تأکید بر لذت­جویی و کمتر التزام به توبه است.

کلیدواژه‌ها


۱- قرآن کریم.
۲- ابراهیمی‌دینانی، غلام‌حسین، (۱۳۹۰)، هستی و مستی؛ گفت‌وگو از کریم فیض، تهران: اطلاعات.
3- خرمشاهی، بهاءالدین، (۱۳۸۱)، رباعیات خیام، چاپ سوم، تهران: ناهید.
4- خطیب رهبر، خلیل، (۱۳۷۱)، رودکی: گزینه‌ی سخن پارسی2، تهران: صفی‌علی‌شاه.
5- خیام، عمربن‌ابراهیم، (۱۳۸۱)، رباعیات خیّام، با تصحیح و مقدمه و حواشی محمدعلی فروغی و قاسم غنی، ویراسته­ی بهاءالدین خرمشاهی، چاپ سوم، تهران: ناهید.
6- دنی، لئون، (۱۳۴۲)، عالم پس از مرگ، ترجمه و اقتباس محمد بصیری، تهران: عطائی.
7- داونامونا، میگل، (۱۳۸۰)، درد جاودانگی (سرشت سوگناک زندگی)، ترجمه‌ی بهاءالدین خرمشاهی، چاپ پنجم، تهران: ناهید.
8- دوبوار، سیمین، (1362)، همه می­میرند، ترجمه­ی مهدی سبحانی، تهران: نشر نو.
9- دولامارتین، آلفونس، (۱۳۴۷)، مرگ سقراط، ترجمه‌ی ذبیح‌الله صفا، چاپ سوم، بی­جا: ابن‌سینا.
10- رازی، نجم‌الدین، (۱۳۶۸)، مرصاد العباد، به اهتمام محمد ریاحی، تهران: علمی و فرهنگی.
۱1- رومی، جلال­الدین محمَد، (۱۳۸۳)، مثنوی معنوی، به کوشش مهدی آذریزدی، چاپ هفتم، تهران: پژوهش.
۱2- ریتر، هلموت، (۱۳۷۷)، سیری در آرا و احوال شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، ترجمه‌ی عباس زریاب خویی و مهرآفاق بایبری، بی­جا: الهدی.
۱3- زرین­کوب، عبدالحسین، (۱۳۸۰)، صدای بال سیمرغ (درباره­ی زندگی و اندیشه­ی عطار)، چاپ سوم، تهران: سخن.
14- سعیدی، گل­بابا، (۱۳۸۳)، فرهنگ اصطلاحات عرفانی ابن‌عربی، تهران: شفیعی.
۱5- شولتس، دوآن، (۱۳۸۷)، روان‌شناسی کمال، ترجمه‌ی گیتی خوشدل، چاپ پانزدهم، تهران: پیکان.
۱6- شیروانی، علی، (۱۳۸۸)، نهج البلاغه، چاپ پنجم، قم: نسیم حیات.
۱7- عطار نیشابوری، فریدالدین محمدبن‌ابراهیم، (بی‌تا)، الهی‌نامه، به تصحیح فؤاد روحانی، تهران: زوّار.
۱8- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، (۱۳۸۷)، الهی­نامه، مقدمه، و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی ­کدکنی، تهران: سخن.
19- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، (۱۳۳۸)، اسرارنامه، به تصحیح دکتر صادق گوهرین، تهران.
20- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، (۱۳۸۶)، اسرارنامه، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی ­کدکنی، تهران: سخن.
21- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، (۱۳۳۸)، مصیبت‌نامه، به اهتمام و تصحیح نورانی وصال، مشهد: زوار.
۲2- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، (۱۳۸۶)، مصیبت‌نامه، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی­ کدکنی، تهران: سخن.
۲3- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، (۱۳۸۴)، منطق الطیر، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی ­کدکنی، تهران: سخن.
24- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ،  (۱۳۷۴)، شرح کامل منطق­الطیر،اصغر برزی، چاپ دوم، بی­جا: اعظم بناب.
۲5- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، (۱۳۷۵)، مختارنامه، چاپ دوم، تهران: سخن.
۲6- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، (۱۳۸۵)، تذکرة الاولیاء، چاپ دوم، تهران: طلوع.
۲7- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، (۱۳۸۷)، تذکرة الاولیاء، بررسی و تصحیح و توضیحات فهرست­ها از محمد استعلامی، چاپ هجدهم، تهران: زوّار.
۲8- ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، (۱۳۸۰)، گزیده‌ی منطق­الطیر، تلخیص و مقدمه و شرح حسین الهی ­قمشه­ای، چاپ چهارم، تهران: علمی و فرهنگی.
29- عنصرالمعالی، کیکاووس­بن‌اسکندر، (۱۳۵۲)، قابوس­نامه، به تحقیق دکتر غلام‌حسین یوسفی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
30- فروزان‌فر، بدیع­الزمان، (۱۳۸۷)، احادیث و قصص مثنوی، ترجمه­ی کامل و تنظیم دوباره از حسین داوودی، تهران: امیرکبیر.  
31- فولادوند، مهدی، (1379)، خیام­شناسی؛ مطالب و مآخذ جدید درباره­ی خیام (نقد تاریخی)، تهران: الست فرد.
32- قنبری، محمدرضا، (۱۳۸۴)، خیام­نامه، تهران: زوّار.
۳3- قیصری، محمدداوود، (۱۳۷۵)، شرح فصوص الحکم، به کوشش سید جلال‌الدین آشتیانی، تهران: علمی و فرهنگی.
۳4- لمب، هارولد، (بی­تا)، عمر خیام، ترجمه‌ی محمدعلی اسلامی، تهران: امیرکبیر.
۳5- مترلینگ، موریس، (۱۳۱۴)، از جهان تا ابدیت، ترجمه‌ی عنایت­الله شکیباپور، چاپ دوم، تهران: فرخی.
۳6- نصر، سیدحسین، (۱۳۸۲)، جاودان خرد (مجموعه مقالات)، به اهتمام سیدحسن حسینی، جلد اول، تهران: سروش.
۳7- نیک­سیرت، عبدالله، (۱۳۸۰)، «خیام و مسأله‌ی جبر و اختیار»، خردنامه­ی صدرا، شماره‌ی ۲۵.