عرفان در ایران: جایگاه عرفان و تصوف و تعلیم و ترویج آن در ایران معاصر

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

دانشیار مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)

چکیده

ایران در طول تاریخ، همواره از مراکز معنویت و عرفان بوده است. پس از ورود اسلام به ایران، این سرزمین مهد رویش تصوف و عرفان اسلامی گردید. بسیاری از بزرگان صوفیه، هم‌چون حلاج و بایزید و خرقانی و غزالی و عطار و شمس تبریزی و مولوی، به این فرهنگ تعلق داشته‌اند. بیش از هزار سال است که زنجیره‌ی متصل عارفان و صوفیان در این سرزمین استمرار دارد و این میراث از نسلی به نسلی منتقل می‌شود. از پدیده‌های مهم دیگر در عرفان ایرانی، پیوند تشیع و تصوف است، که پیشینه‌ای کهن دارد. در بعد علمی و نظری، این پیوند در آثار اندیشمندان عرفانی بسیاری هم‌چون سید حیدر آملی و ابن ابی جمهور احسائی و ملاصدرای شیرازی نمودار شده است. امروزه تصوف و عرفان با شکل‌های مختلف در ایران ظهور دارد و طیف‌های گوناگونی را در بر دارد، چنان‌که  تعلیم و تربیت عرفانی و شیوه‌های آن نیز به تبع تکثر مشرب‌ها و علایق یادشده متنوع است. اما به‌رغم این پیشینه و غنای عرفانی، هنوز پژوهش توصیفی و تحلیلی جامع درباره‌ی آن انجام نگرفته است. هدف این نوشتار ارائه‌ی تصویری جامع، گویا و تحلیلی، و در عین حال اجمالی، در حد یک مقاله از پدیده‌ی عرفان در ایران است. معرفی تنوع گرایش‌ها و فعالیت‌های عرفانی در ایران، هم عرفان‌پژوهان را از ابعاد و زوایای مختلف این پدیده آگاه می‌کند تا حوزه‌ی پژوهشی مورد علاقه‌ی خود را با آگاهی انتخاب کنند و هم می‌تواند برای شیفتگان سلوک این طریق، اگر نه چراغی، دست‌کم شمعی روشنگر باشد.

کلیدواژه‌ها


1. آشتیانی، سیدجلال الدین، (1365)، شرح مقدمه قیصری، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
2. ــــــــــــــــــــــــــ، (1357)، مشارق الدراری، تألیف سعید الدین فرغانی، با مقدمه و تعلیقات آشتیانی، مشهد: دانشگاه فردوسی. 
3. ــــــــــــــــــــــــــ، (1378)، نقدی بر تهافت الفلاسفه غزالی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
4. ابن سینا، حسین، (1381)، الاشارات و التنبیهات، تحقیق مجتبی زارعی، قم: بوستان کتاب.
5. ابن عربی، محیی الدین، (بی‌تا)، رساله اصطلاحات الصوفیة، قم: منشورات بیدار.
6. پارسا نیا، حمید، (1380)، عرفان و سیاست، تهران: مرکز آموزش و پژوهش.
7. جوادی آملی، عبدالله، (1372)، تحریر تمهید القواعد، تهران: الزهرا.
8. سامانی، عمان، (بی‌تا)، گنجینه الاسرار، قم: امیری.
9. سهروردی، شهاب الدین، (1397 ق)، حکمه الاشراق، (در مجموعه مصنفات سهروردی، ج: 2، با تصحیح هانری کربن)، تهران: انجمن فلسفه ایران.
10. فنائی اشکوری، محمد، (1386)، نیایش عارفان: شرح حکمت و معنویت شیعی در دعای کمیل، قم: مؤسسه شیعه‌شناسی.
11. فنائی اشکوری، محمد، (1389)، «فلسفه عرفان نظری» در فصل‌نامه اسرا، شماره 5، پاییز، صص: 63 - 81.
12. فنائی اشکوری، محمد، (1389)، «شاخصه‌های عرفان ناب شیعی» در فصل‌نامه شیعه‌شناسی، شماره 32، زمستان، صص: 7 - 29.
13. فناری، محمد ابن حمزه، (1363)، مصباح الأنس، تهران: فجر.
14. قیصری، داود، (بی‌تا)، شرح فصوص الحکم. قم: انتشارات بیدارفر.
15. قیصری، داود، (1372)، مقدمه شرح تائیه ابن فارض، در عرفان نظری اثر سید یحیی یثربی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی. 
16. کربن، هانری، (1373)، تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه‌ی سید جواد طباطبائی، تهران: کویر.
17. ـــــــــــــ، (1325)، روابط حکمت اشراق و فلسفه ایران باستان، گزارش احمد فردید و عبدالحمید گلشن، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
18. مجلسی، محمد باقر، (1403 ق)، بحار الانوار، ج: 41، بیروت: مؤسسه الوفا.   
19. نصر، سید حسین، (1382)، آموزه‌های صوفیان، ترجمه‌ی حسین حیدری و محمد هادی امینی، تهران: قصیده سرا.