پاسخ به برخی انتقادات وارد شده بر حد وسط در اخلاق ارسطویی بر اساس تبیینی صحیح از این نظریه

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی دانشکده‌ی الاهیات دانشگاه تهران

چکیده

نظریه‌ی حد وسط ارسطویی یکی از مهم­ترین مبانی اخلاق ارسطویی به حساب می­آید و بسیاری از اندیشمندان و فلاسفه‌ی اخلاق در دوره­های طولانی عصر اندیشه‌ی فلسفی بر آن تأکید نموده­اند، اما این نظریه با انتقاداتی مواجه شده است که چنان‌چه به آن‌ها پاسخی داده نشود، بنیان نظریه فرومی‌ریزد. یکی از انتقاداتْ ناشی از اعتقاد به عدم جامعیت این نظریه به عنوان یک قاعده‌ی کلی عملی است و منتقدین معتقدند که برخی افعال و احساسات از قاعده‌ی حد وسط،  به معنای لزوم وقوع حد وسط بین دو رذیلت (افراط و تفریط) تبعیت نمی‌کنند و فقط دارای یک طرف مقابل و ضد هستند. گذشته از این، برخی از افعال و احساسات نیز اساساً‌ حد وسط نمی‌پذیرند. انتقاد اساسی دیگر این است که نظریه‌ی حد وسط ارسطویی قادر به ارائه‌ی راهکار جهت تشخیص و انتخاب درست در موارد جزیی و متغیر نیست. ما در این مقاله، برای پاسخ‌گویی به اشکال اول (عدم جامعیت حد وسط) ابتدا با بازسازی نظریه‌ی حدوسط ارسطویی، به ارائه‌ی تبیینی صحیح از این نظریه پرداخته، با تفکیک بین حد وسط حقیقی، به عنوان فضیلت کامل، و حد وسط در افعال و انفعالات، به عنوان قاعده‌ای کلی عملی، آن را چونان نظریه‌ای جامع و کارآمد، که بر تمامی افعال و انفعالات، انطباق‌پذیر باشد، ارائه خواهیم داد. و بر اساس همین تبیین، در پاسخ به اشکال بعدی، ملاک و معیار تشخیص درست را از نظر ارسطو ارائه کرده، ثابت خواهیم کرد که از نظر ارسطو، امکان وصول به تشخیص درست آن است که آدمی یا باید به فضیلت کامل حکمت عملی، که توأم  با فضیلت اخلاقی است، برسد و یا باید از حکیم و فرزانه‌ی عملی تقلید کند.

کلیدواژه‌ها


منابع
1. ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبدالله، (1318ق)، الرسائل (رسالة فی العلم الاخلاق)، بمبئی: مطبعه گلزار حسنی.
2. ارسطو، (1343 ق)، الاخلاق الی نیفوماخوس، ترجمه از فرانسه: احمد لطفی السید، مصر: مطبعة دار الکتب المصریه.
3. ارسطو، (1979م)، الاخلاق، ترجمه‌ی اسحق بن حنین، تحقیق الدکتور عبدالرحمن بدوی، کویت: وکاله المطبوعات.
4. ارسطو، (1381)، اخلاق نیکوماخوس، دوره‌ی دوجلدی، ترجمه‌ی دکتر سیدابوالقاسم پورحسینی، تهران: مؤسسه‌ی انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
5. ارسطو، (1386)، اخلاق نیکوماخوس، ترجمه و تمهید: صلاح­الدین سلجوقی، چاپ دوم، تهران: مؤسسه‌ی انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
6. ارسطو، (1381)، اخلاق نیکوماخوس، دوره‌ی دوجلدی، ترجمه‌ی دکتر سیدابوالقاسم پورحسینی، تهران: مؤسسه‌ی انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
7. اکریل، جی. ال.، (1380)، ارسطوی فیلسوف، با مقدمه‌ی دکتر غلامرضا اعوانی، ترجمه‌ی دکتر علیرضا آزادی، تهران: انتشارات حکمت.
8. ارمسن، جاناتان ری، (ویراستار)، (1378)، دانشنامه‌ی ملخص فلسفه و فیلسوفان غرب فیلسوفان یونان و روم، ترجمه‌ی امیر جلال­الدین اعلم، تهران: انتشارات بوستان توحید.
9. ریه، امیل، (1352)، تاریخ فلسفه در دوره‌ی یونانی، ترجمه‌ی دکتر علیمراد داودی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
10. پاپکین، ریچارد، استرول، آوروم، (1375)، کلیات فلسفه، ترجمه و اضافات: دکتر سید جلال‌الدین مجتبوی، چاپ یازدهم، تهران: انتشارات حکمت.
11. پینکافس، ادموند، (1382)، از مسأله‌محوری تا فضیلت­گرایی، ترجمه‌ی سید حمیدرضا حسنی، مهدی علی پور، با مقدمه­ای از استاد دکتر محمد لگنهاوسن، قم: دفتر نشر معارف.
12. دورانت، ویلیام جیمز، (1335)، تاریخ فلسفه‌ی غرب، ترجمه‌ی عباس زریاب خوبی، تهران: کتابخانه‌ی دانش با همکاری انتشارات فرانکلین.
13. راسل، برتراند، (1340)، تاریخ فلسفه‌ی غرب و روابط آن با اوضاع سیاسی و اجتماعی از قدیم تا امروز،کتاب اول فلسفه‌ی قدیم، ترجمه‌ی نجف دریابندری، تهران: انتشارات سخن.
14. شهریاری، حمید، (1385)، فلسفه‌ی اخلاق در تفکر غرب از دیدگاه السدر مک اینتایر، تهران: مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی(سمت)، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
15. صدرالمتألهین، محمدابراهیم شیرازی، (1981م)، الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه العقلیه، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
16. صدرالمتألهین، محمدابراهیم شیرازی، (1362)، مبدأ و معاد، ترجمه‌ی احمدبن محمد الحسینی اردکانی، به اهتمام مجتبی مینوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
17. عامری، ابومحمد بن محمد بن یوسف النیشابوری، (1408ق)، السعادة و الاسعاد فی السیرة الانسانیه، به اهتمام مجتبی مینوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
18. غزالی، ابوحامدمحمد بن محمد بن محمد غزالی، (1409ق)، میزان العمل، بیروت: دار الکتب العلمیه.
19. فارابی، محمد بن طرخان بن اوزلغ، (1371)، التنبیه علی سبیل السعاده، تحقیق جعفر آل یاسین، تهران: انتشارات حکمت.
20. فخررازی، محمدبن عمربن حسین طبرستانی، (1343ق)، المباحث المشرقیه، حیدرآباد: بی‌نا.
21. فردریک، کاپلستون، (1368)، تاریخ فلسفه‌ی یونان و روم، ترجمه‌ی سید جلال‌الدین مجتبوی، ج: 1، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی انتشارات سروش.
22. مک اینتایر، السدر، (1379)، تاریخچه‌ی فلسفه‌ی اخلاق، ترجمه‌ی انشاء‌الله رحمتی، تهران: انتشارات حکمت.
23. نوسباوم، مارتا، (1374)، ارسطو، ترجمه‌ی عزت­الله فولادوند، تهران: انتشارات طرح نو.
24. هولمز، رابرت ال، (1385)، مبانی فلسفه‌ی اخلاق، ترجمه‌ی مسعود علیا، تهران: انتشارات ققنوس.
25. Ross, David, (1991), Aristotle the Nicomachean Ethics, Translated with an introduction by David Ross, Revised by: J. L Ackrill8J. O. Urmson. New York: Oxford University Press.
26. Macintyre, Alasdair, (1984), Afiter Virtue a Study in MoralTheory, 2nd ed, Notre Dame: University Of Notre Dame Press, ch. 12.