جایگاه معرفت شناختی عقل فعال در اندیشه ی ابن سینا

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه شیراز

2 کارشناس ارشد دانشگاه شیراز

چکیده

جایگاه عقل فعال در نظام اندیشه­ی مشائیان و به ویژه در نزد ابن‌سینا، بسیار مهم و اساسی است. این موجود هم در ساختمان هستی­ نقش بی­بدیلی دارد و هم در فرایند معرفت انسان. آن‌چه این نوشتار در پی آن است، تبیین جایگاه معرفت‌شناختی عقل فعال در نظام اندیشه­ی مهم­ترین فیلسوف مشائی جهان اسلام، یعنی شیخ الرییس ابوعلی سینا است. به باور ابن‌سینا، معرفت بشر بدون وجود عقلی مفارق و قدسی به سامان نمی‌رسد و فرایند معرفت در تمام مراحل خود، به افاضه و دست­گیری چنین موجودی محتاج است. عقل فعال در اندیشه­ی ابن‌سینا، دارای پنج نقش معرفت­شناختی است: افاضه­کننده­ی معقولات اولیه، معقولات ثانویه، محل ذخیره­ی صور ادراکی، اعطا کننده­ی صور رؤیت‌شده به هنگام خواب دیدن و معطی صور کلی وحیانی به انبیا(ع). نحوه­ی ارتباط نفس با عقل فعال از مقوله­ی «فعل و انفعال» است که عقل فعال در سوی فعلیت و نفس انسان در سوی انفعالِ این رابطه ایستاده­اند. نظریه­ی عقل فعال از انتقادهای اندیشمندان بعد از ابن‌سینا مصون نمانده و هرکدام از آنان تشکیکات و تردیدهایی را نسبت به جایگاه وجودشناختی و معرفت­شناختی این عقل وارد کرده‌اند.

کلیدواژه‌ها


1. آشتیانى مهدى، (1377)، اساس التوحید، به تصحیح سید جلال الدین آشتیانى، تهران: انتشارات امیرکبیر.
2. آل یاسین، جعفر، (1405ق)، ‏الفارابى فى حدوده و رسومه، بیروت: عالم الکتب‏.
3. ابراهیمی دینانی، غلامحسین، (1380)، قواعد کلی فلسفی در فلسفه­ی اسلامی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 2 ج.
4. ابن سینا، (1381)، الإشارات و التنبیهات. التحقیق: مجتبی الزارعی، قم: بوستان کتاب.
5. ــــــ ، (1400 ق‏)، رسائل ابن سینا، قم: انتشارات بیدار.
6. ــــــ ، (2007 م)، ‏رساله احوال النفس، مقدمه و تحقیق از فؤاد الاهوانى، پاریس: دار بیبلیون.
7. ــــــ ، (1404ق)، الشفاء (الطبیعیات)، به تحقیق سعید زاید و...، قم: مکتبه آیه الله المرعشى.
8. ــــــ ، (1404ق)، ‏الشفاء (الالهیات)، به تصحیح سعید زاید، قم: مکتبه آیه الله المرعشى.
9. ــــــ ، (1371)، المباحثات‏، توضیح مقدمه و تحقیق از محسن بیدارفر، قم: انتشارات بیدار.
10. ــــــ ، (1379)، النجاه من الغرق فى بحر الضلالات، مقدمه و تصحیح از محمد تقى دانش پژوه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
11. ــــــ ، (1363)، المبدأ و المعاد، به اهتمام عبدالله نورانى، تهران: مؤسسه‌ی مطالعات اسلامى.
12. ارسطو، (بی تا)، فى النفس، مقدمه و تحقیق از عبدالرحمن بدوى، بیروت: دارالقلم.
13. بغدادی، ابوالبرکات، (1373)، المعتبر فى الحکمه، اصفهان: دانشگاه اصفهان.
14. بهمنیار بن المرزبان، (1375)، التحصیل‏، تصحیح و تعلیق از استاد شهید مرتضى مطهرى‏، تهران:‏ انتشارات دانشگاه تهران.
15. داودی، علی­مراد، (1387)، عقل در حکمت مشاء از ارسطو تا ابن سینا، تهران: انتشارات حکمت.
16. دانشنامه‌ی جهان اسلام، (1342 تاکنون). تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی.
17. دهخدا، علی اکبر، (1337-1352)، لغتنامه، زیر نظر محمد معین، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
18. رازی، فخرالدین، (999 م)، المطالب العالیه من العلم الالهى، بیروت: دارالکتاب العلمیه.
19. ـــــــــــــ ، (1373)، شرح عیون الحکمه، مقدمه و تحقیق از محمد حجازى احمد على سقا، تهران: موسسة الصادق(ع).
20. ـــــــــــــ ، (1384)، شرح الاشارات و التنبیهات، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى‏.
21. سجادى، سید جعفر، (1373)، فرهنگ و معارف اسلامى، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 3 ج.
22. سهروردى، شهاب‌الدین، (1356)، سه رساله، تصحیح: نجفقلى حبیبى، تهران: انتشارات انجمن فلسفه ایران.
23. ــــــــــــــــــ ، (1375)، مجموعه مصنفات شیخ اشراق‏، به تصحیح و مقدمه هانرى کربن و سید حسین نصر و نجفقلى حبیبى، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى، 4 ج.
24. صدرالمتألهین، (1981م‏)، الحکمه المتعالیه فى الاسفار العقلیه الاربعه، بیروت: دار احیاءالتراث.
25. طوسی، خواجه نصیرالدین، (1375)، شرح الإشارات و التنبیهات، قم: نشر البلاغه.
26. غزالى، محمد بن احمد، (1382)، تهافت الفلاسفه، تحقیق: سلیمان دنیا، تهران: شمس تبریزى.
27. فارابی، ابونصر، (1325ق)، «مقاله فی معانی العقل»، مجموعة رسائل فارابی، مصر: مطبعة السعادة.
28. ـــــــــــ ، (1413ق‏)، الاعمال الفلسفیه. مقدمه و تحقیق و تعلیق از دکتر جعفر آل یاسین، بیروت: دار المناهل.
29. ـــــــــــ ، (1996م)، کتاب السیاسه المدنیه، مقدمه و شرح از دکتر على بو ملحم، بیروت: مکتبه الهلال.
30. ـــــــــــ ، (1995م)، آراء اهل المدینه الفاضله و مضاداتها، مقدمه و شرح و تعلیق از دکتر على بو ملحم، بیروت: مکتبه الهلال.
31، قائمی‌نیا، علیرضا، (1381)، وحی و افعال گفتاری، قم: زلال کوثر.
32. المحقق السبزوارى، (1369- 1379)، شرح المنظومه، تصحیح و تعلیق از آیت‌الله حسن‌زاده آملى و تحقیق و تقدیم از مسعود طالبى، تهران: نشر ناب، 5 ج.