نقد و بررسی دلایل انقطاع عذاب جهنّم از نظر ابن عربی و ملاصدرا

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی دانشگاه فیض الاسلام خمینی شهر

2 کارشناس ارشد فلسفه دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد

چکیده

تقریباً همه‌ی دانشمندان مسلمان، اعم از فیلسوف، متکلّم، عارف و مفسّر، در اصلِ جاودانگی و خلود در دوزخ اتّفاق­نظر دارند، امّا این‌که خلود در دوزخ مستلزم عذاب دائم و ابدی است یا با انقطاع عذاب نیز می‌تواند همراه باشد مسأله‌ای است که محلّ تشتّت آرا و انظار واقع شده است. ابن­عربی و، به تبع او، ملاصدرا معتقدند هیچ ملازمه­ای بین خلود در دوزخ و عذاب دائم وجود ندارد، بلکه با توجّه به مقتضای قاعده‌ی امتناع قسر دائم و اکثری و با توجّه به مسأله­ی شمول رحمت واسعه­ی الاهی نسبت به همه‌ی موجودات، عذاب مخلّدین در دوزخ اجل مسمّی و مدّت معیّن دارد و پس از سپری شدن این مدّت، دوزخیان از نعیمی که متفاوت با نعیم بهشتیان است بهره­مند می‌شوند، بدین صورت که طبیعت ناریّه پیدا می­کنند و دیگر احساس سوزش و رنج و عذاب نمی­کنند. امّا این نظر با آیات قرآن کریم و احادیثی که اهل دوزخ را در عذاب الاهی مخلّد می­دانند، سازگار نیست. این مقاله به بحث و بررسی ادلّه­ای که ابن­عربی و ملاصدرا برای اثبات این نظریه فراهم آورده­اند و نقدهایی که بر آن وارد است می­پردازد و سپس آیات قرآنی و احادیثی از اهل بیت(ع) مورد بررسی قرار می­گیرد و سرانجام نظر نهایی ملاصدرا بیان می‌شود که مطابق با آیات و روایات است.

کلیدواژه‌ها


1. ابن­فارس، احمد، (1390 ق)، معجم مقاییس اللّغه، مصر: شرکه مکتبه و مطبعه مصطفی البابی الحلبی و اولاده.
2. ابن منظور، جمال ­الدین محمّدبن مکرم، (بی­تا)، لسان­العرب، بیروت: دار صادر.
3. جوادی آملی، عبدالله ، (1389)، تسنیم تفسیر قرآن کریم، قم: اسراء.
4. حر عاملی، محمد بن حسین، (1403ق)،  وسائل الشیعه، تصحیح و تحقیق عبدالرحیم ربانی شیرازی، تهران: المکتبه الاسلامیه.
5. حسینی طهرانی، سیّد هاشم، (1365)، توضیح المراد، تهران: انتشارات مفید.
6. حقی البروسوی، الشیخ اسماعیل، (1928)، تفسیر روح ­البیان، استامبول: المکتبه الاسلامیه.
7. حلّی، جمال‌­الدین الحسن ­بن یوسف، (1372)، کشف­ المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، با حواشی و تعلیقات سید ابراهیم الموسوی الزنجانی، قم: انتشارات شکوری.
8. راغب اصفهانی، ابوالقاسم، (1418)، المفردات فی غریب القرآن، با تحقیق محمّد خلیل عیتانی، بیروت: دار المعرفه.
9. سبزواری، ملّاهادی، (1376)، رسائل، با تعلیق، تصحیح و مقدمه‌ی سیّد جلال‌­­الدین آشتیانی، تهران: انتشارات اسوه.
10. سید بن طاووس، رضی الدین ابوالقاسم علی بن موسی، (1384)، اقبال الاعمال، ترجمه‌ی محمد روحی، قم: سماء قلم.
11. سیوطی، جلال الدین، (بی تا)، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، بیروت: المکتبه الشعبیه. 
12. صدر المتألّهین، محمّد بن ابراهیم، (1382)، الشواهد الرّبوبیّه فی ­المناهج السّلوکیّه، با حواشی حاج ملّا هادی سبزواری، مقدّمه، تصحیح و تعلیق سیّد جلال ­الدین آشتیانی، قم: بوستان کتاب.
13. ـــــــــــــــــــــــــــــــــ ، (1382)، الحکمه المتعالیّه فی ­الاسفار الاربعه، به ضمیمه‌ی تعلیقات سبزواری، به اشراف سیّد محمّد خامنه­ای، تهران: بنیاد حکمت صدرا.
14. ـــــــــــــــــــــــــــــــــ ، (بی­تا)، تفسیر القرآن الکریم، سوره السجده و الحدید، تصحیح محمّد خواجوی، قم: انتشارات بیدار.
15. ـــــــــــــــــــــــــــــــــ ، (1375)، مجموعه رسائل فلسفی، به تحقیق و تصحیح حامد ناجی اصفهانی، تهران: انتشارات حکمت.
16. ـــــــــــــــــــــــــــــــــ ، (1361)، عرشیه، تصحیح و ترجمه‌ی غلامحسین آهنی، تهران: انتشارات مولی.
17. طباطبایی، محمّدحسین، (1393ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسه الاعلی للمطبوعات.
18. طبرسی، فضل ­بن حسن، (1384)، مجمع ­البیان فی تفسیر القرآن و الفرقان، تهران: انتشارات اسوه.
19. عفیفی، ابو العلاء، (1380)، شرحی بر فصوص الحکم: شرح و نقد اندیشه‌ی ابن عربی، ترجمه‌ی نصرالله حکمت، تهران: انتشارات الهام.
20. فیض کاشانی، ملّا محسن، (1375)، اصول المعارف، با تعلیق و تصحیح و مقدمه‌ی سید جلال‌الدین آشتیانی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
21. قمشه­ای، محمدرضا، (1378)، مجموعه‌ی آثار حکیم صهبا، تحقیق و تصحیح حامد ناجی اصفهانی و خلیل بهرامی قصرجمی، اصفهان: کانون پژوهش.
22. قیصری، داود بن محمود، (1363)، شرح فصوص الحکم، قم: بیدار.
23. محیی ­الدین بن عربی، محمّد بن علی، (1370)، فصوص الحکم، تهران: انتشارات الزهراء، چاپ دوم.
24. ــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، (1395ق)، الفتوحات المکیّه، تحقیق و تقدیم عثمان یحیی، تصدیر و مراجعه ابراهیم مدکور، قاهره: انتشارات الهینه المصریه العامه للکتاب.
25. محیی­الدین بن عربی، محمّد بن علی، (بی­تا)، الفتوحات المکیّه (4 جلدی)، بیروت: دار صادر.
26. مجلسی، محمدباقر، (بی­تا)، بحار الانوار، تهران: دار الکتب الإسلامیه.