مسأله ی فیض در حکمت اسلامی: بحثی در باب مسأله صدور « فیض » و نسبت آن با حقیقت محمدیه

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه قم

چکیده

از نگاه حکیمان مسلمان، خداوند تنها وجود بخش هستی است. از آن‌جا که هستی از خدا فرا نمی‌گذرد و جز او همه چیز هیچ است؛ پس برای خداوند، هدف و غرضی مگر ذات خود او نیست و از آن روی که ذات هستی پیوسته و همیشه بوده، فاعلیت او نیز همیشگی و جاودانه است. این ویژگی را «فیض» خداوند می‌نامند. از آن‌جا که خداوند مراتب عالی توحید ذاتی و صفاتی را داراست، بسیط و بی‌تکثر است. نخستین صادرش بیش از یکی نیست و این، نخستین خلیفه واسطه‌ی تداوم فیض او بر دیگران است و به دلیل این که فیض دائم است، واسطه نیز چنین می‌باشد.
بنابر متون دینی و نوشته‌های دانشمندان حوزه‌ی دین، نخستین صادر که صلاحیت واسطه شدن میان خلق و خالق را داشته باشد، حقیقت محمدی(ص)، نور اهل بیت(ع) و در عصر حاضر امام زمان(عج) است. مستند و برهانی ساختن پیش‌ فرض‌ها در این موضوع، نیازمند بررسی دقیق آموزه‌ی فیض از نظر لغت و اصطلاح(عرفان و فلسفه) و در آینه آیات و روایات است. همین‌طور، فهم دقیق واسطه‌ی فیض و تطبیق آن بر وجود حضرت حجّت(عج) نیز به بررسی تاریخچه و سیر بحث و معانی صحیح واسطه بودن نیاز دارد. تفکیک درست حوزه‌ی براهین انسان کامل، غایت‌مندی و واسطه در فیض، که هر سه برای اثبات وجود  و استمرار امام(ع) اقامه شده و نیز پاسخ به اشکالاتی که متوجه این براهین است، استحکام و کارآمدی چنین براهینی را بالا می‌برد. چنان‌که جست و جوی نظایر این براهین در کلام و فلسفه غرب، به همگانی شدن آن کمک می‌کند.

کلیدواژه‌ها


*قرآن کریم
* نهج البلاغه
1. ابن رشد، ابوولید، (بی‌تا)، تهافت التهافت، تصحیح سلیمان دنیا، تهران: بی‌نا.
2. ابن سینا، (1413ق)، المباحثات، تحقیق محسن بیدارفر، قم: بیدار.
3. ابن سینا، (بی‌تا)، الاشارات و التنبیهات، تهران: دفتر نشر کتاب.
4. ابن سینا، (بی تا)، شرح اثولوجیا، تحقیق عبدالرحمان بدوی، مصر: بی‌نا.
5. ابن سینا، حسین ابن عبدالله، (1383)، رساله درحقیقت و کیفیت سلسه موجودات، همدان: دانشگاه بوعلی سینا.
6. ابن سینا، حسین ابن عبدالله، (بی تا)، الرساله العرشیه، تصحیح ابراهیم هلال، مصر: کلّیة البنات الازهر.
7. ابن منظور، جمال الدین محمد، (2000م)، لسان العرب، بیروت: دار الضاد.
8. ابن میمون، موسی بن میمون، (1360)، دلاله الحائرین، تهران: مؤسسه مطالعاتی دانشگاه تهران.
9. ابوالبقاء، ایوب ابن موسی، (1947)، الکلیات، المعجم فی المصطلاحات و الفروق الغویه، دمشق: وزارت الثقافیه.
10. اخوان صفا، (1403ق)، رسایل اخوان الصفا، بیروت: دار بیروت.
11. اصفهانی، حسین بن محمد راغب، (بی‌تا)، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق گیلانی، مشهد: مکتبه الرضویه.
12. امام خمینی، روح الله، (بی تا)، مصباح الهدایه الی الخلافه و الولایه، تهران: مرکز نشر آثار.
13. امینی، ابراهیم،(بی‌تا)، بررسی مسائل کلی امامت، چاپ دوم، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
14. آشتیانی، سیدجلال‌الدین، (1380)، شرح مقدمه قیصری، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
15. آشتیانی، سیدجلال الدین، (1360)، مقدمه تمهید القواعد، چاپ دوم، تهران: انجمن حکمت.
16. بهبهانی، علی، (بی تا)، مصباح الهدایه فی اثبات الولایه، تحقیق استادی، چاپ چهارم، قم: دارالعلم.
17. التهانوی، محمد علی، (1378)، موسوعه کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، تهران: بی نا.
18. جرجانی، میر شریف، (بی تا)، التعریفات، تحقیق عبدالرحمن عمیره، بیروت: بی‌نا.
19. جوادی آملی، عبدالله، (1373)، تفسیر موضوعی قرآن، تهران: مرکز نشر فرهنگی رجا.
20. جوادی آملی، عبدالله، (1382)، ادب فنای مقربان، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
21. جوادی آملی، عبدالله، (1386)، عصاره خلقت، قم: اسراء.
22. حاشیه مکاسب، (1418ق)، تحقیق عباس محمد آل سباع، قم: انوارالهدی.
23. حلبی، محمد بدرالدین، (1325ق)، کتاب نصوص الکلم، شرح فصوص الحکم (المجموع للمعلم الثانی)، مصر: مطبعه السعاده.
24. دانشنامه علایی، (بی‌تا)، طبیعیات، تصحیح محمد مشکوة، چاپ دوم، تهران: دهخدا.
25. ربانی، محمد رضا، (1379)، جلوات ربانی، تهران: بی نا.
26. رحیمیان، سعید، (1381)، فیض و فاعلیت وجودی، قم: بوستان کتاب.
27. رضازاده، محمد امین، (بی تا)، مقالات کنگره شیخ مفید، نبوت و نبی اکرم، شماره62،  قم.
28. سبزواری، حاجی‌هادی، (بی‌تا)، اسرار الحکم، تصحیح فیضی، قم: مطبوعات دینی.
29. سمرقندی، نصرابن محمد، (بی تا)، عیون المسایل، بغداد: جامعه البغداد.
30. سهروردی، شهاب الدین یحیی، (بی تا)، هیاکل النور(ثلاث رسایل)، تحقیق احمد تویسرکانی، مشهد: آستان قدس.
31. سهروردی، شمس الدین محمد، (بی تا)، شرح حکمه الاشراق، تصحیح حسین ضیایی، تهران: مؤسسه مطالعات دانشگاه تهران.
32. شبرّ، عبدالله، (1379)، انوار اللامعه(با اختران تابناک ولایت)، ترجمه گلشیخی، چاپ سوم، مشهد: آستان قدس.
33. شبستری؛ شیخ محمود، (بی تا)، شرح گلشن راز، تصحیح عسکر حقوقی، قم: بی نا.
34. شریف کاشانی، جبیب الله ابن علی مدد، (1399ق)، وسیله المعاد و ذریعه لعباد، ایران، بی نا.
35. شیخ صدوق، (1387)، التوحید، تحقیق‌هاشم حسینی تهرانی، قم: جامعه مدرسین.
36. شیخ مفید، (بی تا)، الاختصاص، تحقیق علی اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین.
37. شیخ مفید، (بی تا)، اوایل المقالات، به قلم فضل الله زنجانی، تبریز: مکتبه سروش.
38. شیرازی، صدرالدین محمد ابن ابراهیم، (بی تا)، الشواهد الربوبیه، تصحیح آشتیانی، مشهد: دانشگاه مشهد.
39. ـــــــــــــــــــــ، (1367)، شرح اصول کافی، تصحیح خواجوی،  تهران: موسسه مطالعات.
40. ــــــــــــــــــــــ، (1981م.)، الحکمه المتعالیه، بیروت: داراحیاء التراث.
41. ــــــــــــــــــــــ، (1424ق)، مفاتیح الغیب، قم: منشورات مکتبه آیه الله العظمی مرعشی.
42. ــــــــــــــــــــ، (بی تا)، کتاب المشاعر، تعلیق هنری کربن، چاپ دوم، تهران: کتابخانه طهوری.
43. عامری، محمدابن یوسف، (1375)، مقدمه رسائل ابوالحسن عامری، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
44. غزالی، محمد، (1366ق)، تهافت الفلاسفه، قاهره: مطبعه داراحیاء کتب العربیه.
45. فارابی، ابی نصر، (1991م)، آرای اهل مدینه، بیروت: دارالمشرق الاسلامیه.
46. فارابی، ابی نصر، (1376)، السیاسه المدنیه، تهران: سروش.
47. فراهیدی، خلیل بن احمد، (1994م)، کتاب العین، بیروت: داراحیاء التراث.
48. فیض کاشانی، ملامحمد محسن، (1379)، علم الیقین فی اصول الدین، قم: حکمت.
49. قندوزی، سلیمان ابن ابراهیم، (1380)، ینابیع الموده لذوی القربی، تهران: بی نا.
50. کبیر، علی ابن احمد، (1400ق)، الکلم الطیب، قم: انتشارات ارومیه.
51. کندی، بعقوب ابن اسحاق، (1398ق)، رسائل الکندی الفلسفیه، قاهره: دارالفکر.
52. کیاشمشکی، ابوالفضل، (بی تا)، آرای امام خمینی( ولایت در عرفان)، تهران: بی نا.
53. لاهیجی، عبدالرزاق، (1377)، گوهرمراد، تهران: کتابفروشی اسلامی.
54. مجلسی، محمدباقر، (1368)، رساله العلامه المجلسی(شرح باب حادی عشر)، قم: بی نا.
55. مجلسی، محمدباقر، (1377)، بحار الانوار، قم: انصاریان.
56. مطهری، مرتضی، (1379)، مجموعه آثار، چاپ یازدهم، قم: صدرا.
57. معرفت، (1377)، مجله موعود، شماره8،  الکتاب، 1370 ق، سنگی جیبی.
58. نجفی شیرازی، عبد الهادی، (بی تا)، شمس الطالعه، بی نا.
59. نسفی، عزیز الدین، (بی تا)، الانسان الکامل، تصحیح ماریژان مولد، تهران:کتابخانه طهوری.
60. نعمت، عبدالله، (1405ق)، هشام بن الحکم، چاپ دوم، بیروت: دار الفکر.
61. همایی، جلال‌الدین، (بی‌تا)، مولوی نامه، تهران: هما.