تناظر عالم صغیر و عالم کبیر از نگاه حکیم افضل الدین کاشانی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار ادیان و عرفان تطبیقی دانشگاه کاشان

2 دانشجوی کارشناسی ارشد ادیان و ...دانشگاه کاشان

چکیده

مکانت رفیع و بی‌بدیل انسـان در هـرم هستی و سیـادت و سروری بلامنازع او بر مجموعه‌ی کائنات همواره در کانون توجه مکاتب الاهی و اندیشمندان جوامع مختلف بشری واقع گردیده، به گونه‌ای که به‌رغم جرم و جثّه‌ی صغیرش، از حیث توانمندی‌ها و قابلیّت‌های وجودی، مضاهی عالم کبیر، بلکه روح آن قلمداد شده است.
پیشینه‌ی تقریر نظام‌مند نظریه‌ی تناظر عالم صغیر و عالم کبیر در تاریخ فکر و فرهنگ بشری، به فلاسفه‌ی یونان باستان، و در حوزه‌ی اسلامی، به اخوان‌ الصّفا باز می‌گردد. حکیم افضل الدّین کاشانی نیز در زنجیره‌ی بزرگان سنّت عقلانی اسلامی و حکمای الاهی، از زاویه‌ای متفاوت، که سخن او را ممتاز از پیشینیان می‌سازد، به طرح این اندیشه پرداخته است.
تناظر انسان و جهان از نگاه حکیم کاشانی از کمال آن دو جدا نیست. کمال عالم به معقول شدن نزد نفس ناطقه و کمال نفس ناطقه در دانایی به صور معقول است و ثمره‌ی دانایی وصول به لقای الاهی است. چنان‌چه طبیعت کامل انسان استعداد ویژه‌ی خود یعنی خرد را بارور سازد، با ادراک صور معقول و کلّی موجودات، حقایقِ همه‌ی آن‌ها را به نحو بساطت در خود منطوی می‌یابد و با رجوع به حقیقت مطلق عالم، سلسله‌ی هستی را بدو باز می‌رساند. کُنش و کارکردی چنین فراگیر و توانمندانه، جز با عقیده به دارا بودن قابلیّت‌های همه‌ی اصناف و مراتب خلقت و تطابق و تناظر انسان با جهان، متصوّر و پذیرفتنی نیست.
تضاهی عالم صغیر و عالم کبیر در اندیشه‌ی افضل الدّین، در دو سطح و ساحت مطرح است: کلّی و جزیی. در ساحت نخست، انسان و جهان متناظراً دارای کلّیه‌ی مراتب هستی ـ بر اساس میزان آگاهی و پیدایی ـ قلمداد شده‌اند. این مراتب از حق نشأت گرفته و در نهایت بدو بازمی‌رسند. در ساحت دوم، سخن از اندام‌وارگی جهان است. در این مقام، انسان و جهان از دو حیث جسمانی و نفسانی، در شکل، ماهیت و کارکرد، جزء به جزء با یک‌دیگر مطابق و متناظر فرض شده‌اند.
در این مقاله کوشیده‌ایم پس از ارائه‌ی گزارشی کوتاه از پیشینه‌ی تاریخی این موضوع بر پایه‌ی دیدگاه ممتاز حکیم کاشانی در باب ارتباط وثیق خودشناسی و جهان‌شناسی، نظریه‌ی تناظر عالم صغیر و عالم کبیر در نظام فلسفی او را بررسی کنیم.

کلیدواژه‌ها


1. قرآن کریم
2. آذر بیگدلی، لطفعلی بیگ، (1337)، آتشکده‌ی آذر، به کوشش سیّد جعفر شهیدی، تهران: نشر کتاب.
3. آذر بیگدلی، لطفعلی بیگ، (1344) ، تذکره‌ی ریاض العارفین، به کوشش مهرعلی گرگانی، تهران: کتابخانه تهران.
4. بابا افضل الدین (مرقی کاشانی) ، محمّد، (1363)، رباعیات بابا افضل کاشانی، به کوشش سعید نفیسی، تهران: فارابی.
5. بابا افضل الدّین (مرقی کاشانی)، محمّد، (1366)، مصنفّات افضل الدّین محمد مرقی کاشانی، به کوشش مجتبی مینوی و یحیی مهدوی، تهران: خوارزمی.
6. بابا افضل (مرقی کاشانی)، محمّد، (1363)، دیوان و رساله‌ی المفید للمستفید حکیم افضل الدّین محمّد مرقی کاشانی (بابا افضل)، به کوشش مصطفی فیضی و دیگران، تهران: زوّار.
7. بابا افضل الدّین (مرقی کاشانی)، محمّد، (1361)، جامع الحکمه، ویراسته‌ی محمد تقی دانش‌پژوه، تهران: بنیاد قرآن.
8. تاریخ فلسفه در اسلام، (1362) ، به کوشش میرمحمّد شریف، ویراسته‌ی نصر ا... پورجوادی، ج: 1، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
9. چیتیک، ویلیام، (1379)، شناختنامه‌ی بابا افضل الدین، ترجمه‌ی مرتضی قرایی، کتاب ماه دین، شماره‌ی 36.
10. دانش پژوه، محمّدتقی، (1368)، فرهنگ ایران‌زمین، ج: 7، تهران: سخن.
11. ـــــــــــــــــــــــ، (1331)، «نوشته‌های بابا افضل»، مهر، ش: 8.
12. رسائل اخوان الصّفا و خلّان الوفا، (1959م)، ج: 2 و 3، بیروت: دار صادر.
13. زریاب خویی، عباس، (1375)، «بابا افضل»، دانشنامه‌ی جهان اسلام، ج: 1، ویراسته‌ی غلامعلی حداد عادل، تهران: نشر بنیاد دائره المعارف اسلامی.
14. زرّین کوب، عبد الحسین، (1368)، سرّ نی نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی، ج: 2، تهران: علمی.
15. سهروردی، یحیی بن حبش، (1355)، مجموعه مصنفّات شیخ اشراق، الواح عمادی، تصحیح و مقدمه‌ی هنری کربن، تهران: انجمن فلسفه‌ی ایران.
16. شایگان، داریوش، (1362)، ادیان و مکتب‌های فلسفی در هند، ج: 2، تهران: امیرکبیر.
17. شرف، شرف الدّین، (1350)، نخستین فیلسوفان یونان، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
18. شرف، شرف الدّین، (1374)، «اخوان الصفّا»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج: 7، ویراسته‌ی کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز نشر دائره المعارف بزرگ اسلامی.
19. شهرزوری، محمّد شمس الدین، (1372)، شرح حکمه الاشراق، به تصحیح حسین ضیائی تربتی، تهران: مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
20. صفا، ذبیح ا...، (1356)، تاریخ ادبیات در ایران، ج: 3، تهران: سخن.
21. غزّالی، ابوحامد محمّد، (1371)، کیمیای سعادت، ج: 1، به کوشش حسین خدیوجم، تهران: علمی- فرهنگی.
22. غزّالی، ابوحامد محمّد، (1333)، فضائل الانام من رسائل حجّه الاسلام...، به اهتمام عباس اقبال، تهران: کتاب‌فروشی ابن سینا.
23. غزّالی، ابوحامد محمّد، (1364)، احیاء علوم الدین، ج: 3، ترجمه‌ی مؤیّد الدین محمّد خوارزمی، به کوشش حسین خدیوجم، تهران: علمی- فرهنگی.
24. فرنبغ دادگی، (1361)، بندهش، گزارش مهرداد بهار، تهران: توس.
25. فروغی، محمّدعلی، (1381)، سیر حکمت در اروپا، ج: 1، تهران: زوّار.
26. قرایی گرگانی، مرتضی، (1380) ، «بابا افضل کاشانی»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج: 10، ویراسته‌ی کاظم موسوی بجنوردی، تهران: نشر مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
27. القشیری النیشابوری، مسلم، (1333ق)، صحیح مسلم، ج: 8، مصر: بی نا.
28. کندی، یعقوب، (1953)، رسائل الکندی الفلسفیّه، به کوشش ابوریده، قاهره.
29. مجتبایی، فتح ا...، (1352)، «شهر زیبای افلاطون و شاهی آرمانی در ایران باستان»، انجمن فرهنگ ایران باستان، ش: 4.
30. محیط طباطبایی، محمّد، (1321)، «بابا افضل زندانی»، محیط، ش: اوّل.
31. مدرس تبریزی، محمد علی، (1369)، ریحانه الادب، ج: 2، تهران: خیام.
32. مدرّس رضوی، محمّدتقی، (1334)، احوال و آثار استاد بشر و عقل حادی عشر محمّد الطّوسی ملقّب به خواجه نصیر الدّین، تهران: دانشگاه تهران.
33. مسکویه، ابوعلی احمد، الفوز الاصغر، نسخه‌ی خطی شماره 2/4840 ع کتابخانه ملّی.
34. نصر، سیّدحسین، (1385)، دین و نظم طبیعت، ترجمه‌ی انشاء ا... رحمتی، تهران: نشر نی.
35. نصر، سیّدحسین، (1350)، نظر متفکّران اسلامی درباره‌ی طبیعت، ترجمه‌ی احمد آرام، تهران: اندیشه.
36. نصر، سیّدحسین، (1383)، سنّت عقلانی اسلامی در ایران، ترجمه‌ی سعید دهقانی، تهران: قصیده‌سرا.
37. نفیسی، سعید، (1303)، «افضل الدین کاشانی»، وفا، ج: دوم.
38. نیکو همت، احمد، (1398ق)، «افضل الدین کاشانی»، وحید، ش: 236.
39. هاشمی سندیلوی، احمد علی خان، (1968)، تذکره مخزن الغرایب، به کوشش محمدباقر، لاهور. 
40. هدایت، رضاقلی خان، (1382)، مجمع الفصحاء، به کوشش مظاهر مصفّا، تهران: امیرکبیر.
41. Chittick, W., (2001), The Heart of Islamic Philosophy: The Quest for Self- Knowledge in the Teachings of Afzal- Din Kashani, New york: Oxford University press.  
42. Chittick, W., (1982), Baba  Afzal- al- Din, Encyclopaedia Iranica, vol III, ed by: Ehsan Yarshater, London: Routledge & kegan Paul.
43. Nasr, S.H., (1984), "Afdal -al- Din Kāshāni and the Philosophical World of Khwaja Nasir al- Din Tusi", Islamic Theology and Philosophy, Studies in Honor of George F. Haurani, ed by: M.E. Marmura, State University of New York press.
44. Nasr, S.H., (1948), An Introduction to Islamic Cosmological Doctrines, Albany: The State University of New york press.
45. Rypka, y., (1983), "Baba Afzal", The Encyclopaedia of Islam, Vol II, ed by: B. Lewis, Ch. Pellat & J. Schacht, Leiden: E, J. Brill
46. Takeshita, Masataka, (1987), Ibn Arabi,s Theory of the Perfect Man and Its Place in the History of Islamic Thought, Tokyo: Heibun- Sh.