اعتبار قاعده ی الواحد در نظام های وحدت وجودی: در پرتوی ارتباطش با قاعده ی «بسیط الحقیقه»

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار مدرسه عالی شهید مطهری

چکیده

در این مقاله، قاعده‌ی معروف الواحد در نظام‌های وحدت وجودی ارزیابی می‌شود و با توجه به قاعده‌ی دیگری که عموماً برای چنین نظام‌هایی بنیادی است، یعنی «قاعده‌ی بسیط الحقیقه کل الاشیاء»، نتیجه خواهیم گرفت که نظر به بساطت محضِ «مصدر» که به معنای جامعیت و کل الوجود بودن است، دیگر به تبیین و تحکیم قاعده‌ی الواحد برطبق روال مرسوم نیازی نیست.
در طراحی استدلال‌های مرسوم، برای اثبات قاعده‌ی الواحد یک تقابل رفع ‌نشدنی میان وحدت و کثرت فرض شده است. به نظر می‌رسد تلقی تقابل و اجتماع ‌ناپذیر بودن وحدت و کثرت، ریشه در نادیده گرفتن قاعده‌ی بسیط‌الحقیقه دارد. به این قاعده در نظام‌هایی که نوعاً وحدت وجودی نیستند توجه نشده است و لذا می‌توان ادعا کرد که بهادادن به قاعده‌ی‌الواحد، با همان سبک و سیاق مرسوم، غفلت از وحدت صرفه‌ی وجود حق بوده است. وحدت صرفه، چون تقابل میان وحدت و کثرت را می‌زداید، اعتبار قاعده‌ی‌ الواحد را، بدان‌گونه که مبتنی بر چنین تقابلی است، مخدوش می‌سازد، زیرا این‌جا دیگر «وحدت»، چه در «مصدر» وچه در«صادر» هیچ‌کدام مقابل «کثرت» نیست، بلکه در اولی به‌نحو کثرت است در وحدت و در دومی به‌نحو وحدت است در کثرت. از همین‌روست که در اندیشه‌ی ابن‌عربی و نیز ملاصدرا، نفس رحمانی یا حقٌ مخلوقٌ به (که همان وجود ساری در ماسواست) تنها صادر و صادر اول و آخر است. در همین چارچوب، معنای «صدور» به ناچار نیازمند تحولی اساسی بوده، مبدل به معنای«ظهور» خواهد شد. هم‌چنین در این زمینه، تأمل و ارزیابی «مجعول حقیقی» و  «سنخیت» میان علت و معلول از نو باید صورت گیرد.

کلیدواژه‌ها


۱. ابراهیمی دینانی، غلامحسین، (1356)، قواعد کلی فلسفی در فلسفه‌ی اسلامی، ج 1، تهران: انجمن فلسفه‌ی ایران.
۲. ــــــــــــــــــــــــــــــ، (1358)، قواعد کلی فلسفی در فلسفه‌ی اسلامی، ج 2، تهران: انجمن فلسفه‌ی ایران.
۳. ابن سینا، حسین ابن عبدالله، (1363)، الاشارات و التنبیهات، تصحیح و شرح حسن ملکشاهی، تهران: سروش.
۴. ـــــــــــــــــــــــــــــ، (1385)، الشفاء، الالهیات، تحقیق حسن زاده آملی، قم: بوستان کتاب.
۵. ـــــــــــــــــــــــــــــ، (1379)، التعلیقات، قم: مرکز انتشارات تبلیغات اسلامی.
۶. ابن عربی، محی الدین، (بی‌تا)، الفتوحات المکیه، بیروت: دار صادر، دار احیاء التراث العربی.
۷. ـــــــــــــــــــــــ، (1370)، فصوص الحکم، با تعلیقات ابوالعلاء عفیفی، چ 2، تهران: الزهرا.
۸. افلاطون، (1380)، مجموعه آثار افلاطون، ترجمه‌ی محمد حسن لطفی، تهران: خوارزمی.
۹. الدوّانی، جلال الدین محمد ، (1381)، سبع رسائل، تحقیق سیّد احمد تویسرکانی، تهران: میراث مکتوب.
۱۰. سبزواری، ملاهادی، (1382)، تعلیقات بر الشواهد الربوبیه، در ضمن الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه، تصحیح سید جلال الدین آشتیانی، قم: بوستان کتاب قم.
۱۱. سبزواری، ملاهادی، (1374)، شرح المنظومه، تصحیح و تعلیق حسن حسن زاده آملی، ج 2، تهران: نشر ناب.
۱۲. سهروردی، شهاب الدین، (1380)، مجموعه‌ مصنفات شیخ اشراق، حکمه الاشراق، تصحیح هانری کربن، ج 2، چ 3، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
۱۳. الشیرازی، صدرالدین، (1383ق)،  اسفار اربعه، قم: منشورات مصطفوی.
۱۴. ــــــــــــــــــــــ، (1382)، الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه، به تصحیح سید جلال الدین آشتیانی، قم: بوستان کتاب قم.
۱۵. ــــــــــــــــــــــ، (1391ق)، مفاتیح الغیب (در ضمن شرح الاصول الکافى) چاپ سنگى، تهران: مکتبه المحمودى.
۱6. قیصری رومی، محمد داوود، (1375)، شرح فصوص الحکم، با مقدمه و تصحیح و تعلیق سید جلال الدین آشتیانی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
۱7. .میرداماد، محمد باقر، (1367)، القبسات، به اهتمام دکتر مهدی محقق و دیگران، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
۱8. نوری، آخوند ملاعلی، (1357)، رسائل فلسفی (بسیط الحقیقة کلّ الاشیاء و وحدت وجود)، تعلیق و تصحیح و مقدمه سید جلال الدین آشتیانی، تهران: انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران.