بررسی و نقد دیدگاه ابن سینا درباره ی حیث التفاتی ادراک حسی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه سیستان و بلوچستان

چکیده

حیث التفاتی ادراک یعنی این‌که ادراک به اضافه‌ای واقعی، نه اعتباری، مضاف به مدرَکی مغایر با خود است. طرفداران حیث التفاتی براین باورند که حیث التفاتی ویژگی لاینفک تمامی ادراکات انسان، اعم از حسی، خیالی، عقلی و حتی ادراک او نسبت به ذات خویش است. زیرا آن‌ها سرآغاز تمام ادراکات انسان را ادراک حسی و ادراک حسی را مبتنی بر حیث التفاتی می‌دانند.
ابن سینا ادراک حسی را دارای حیث التفاتی و مضاف به معلوم بالعرض می‌داند، اما این خصوصیت را ویژگی لاینفک هر نوع ادراکی نمی‌شمارد. به نظر وی، تحقق ادراک بدون حیث التفاتی و ارتباط با معلوم بالعرض هم ممکن است. او علم به ذات را  (بر اساس نظریه‌ی انسان معلق در فضا) نمونه‌ای از ادراک می‌داند که نه بر حیث التفاتی و ارتباط با معلوم بالعرض، بلکه بر مجرد بودن مدرِک آن استوار است. وی علاوه بر علم به ذات در بعضی از مراتب علم به غیر، مانند ادراک عقلی و رؤیای صادقه نیز علم انسان را متکی به ارتباط با معلوم بالعرض نمی‌داند. او علم را کیفیت نفسانی ذات الاضافه می‌داند، اما اضافی بودن علم را عرضی می‌داند نه ذاتی. به نظر وی، آنچه ذاتیِ علم است تجرد از ماده است نه حیث التفاتی.
نویسنده بر خلاف ابن‌سینا بر این باور است که قوام ادراک به یک امر سلبی، هم‌چون تجرد از ماده، بلکه به همان حیث التفاتی است. ادراک ذات به ظاهر با این قول در تعارض است، زیرا در ادراک ذات، مدرِک همان مدرَک است و اضافه‌ای واقعی میان آن‌ها برقرار نیست، اما با تأمل بیشتر در معنای ادراک و ارائه‌ی تفسیری درست از چگونگی ادراک ذات، می‌توان این تعارض را برطرف ساخت.

کلیدواژه‌ها


* قرآن مجید
1. ابن سینا، (1375)، النفس من کتاب الشفا، با تحقیق آیت الله حسن حسن زاده‌ آملی، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، مرکز النشر.
2. ــــــــ، (1364)، النجاة، چاپ دوم، تهران: انتشارات مرتضوی.
3. ــــــــ، (1404ق.)، التعلیقات، با مقدمه و تحقیق دکتر عبدالرحمن بدوی، قم: مکتب الاعلام الاسلامی فی الحوزة العلمیة.
4. رشیدیان، عبدالکریم، (1384)، هوسرل در متن آثارش، تهران: نشر نی.
5. سهروردی، شهاب ‌الدین یحیی، (1380)، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، به تصحیح و مقدمه‌ی هانری کربن و دیگران، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
6. صدرالدین الشیرازی، محمد بن ابراهیم، (1410ق)، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة (مشهور به الاسفار و در 9 جلد)، الطبعة الثالثة، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
7. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، (1360)، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، با حواشی حاج ملاهادی سبزواری، با تعلیق، تصحیح و مقدمه‌ی استاد سید جلال الدین آشتیانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
8. طباطبایی، علامه سید محمد حسین، (1417 ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، قم: انتشارات جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم.
9. فخر رازی، محمد بن عمر، (1384)، شرح الاشارات و التنبیهات (جلد 2)، با تحقیق، مقدمه و تصحیح علیرضا نجف‌زاده، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
10. فولکیه، پل، (1370)، فلسفه‌ی عمومی یا مابعدالطبیعه، ترجمه‌ی دکتر یحیی مهدوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
11. نصری، عبدالله، (1380)، سفر نفس: تقریرات استاد مهدی حائری یزدی، تهران: نقش جهان.
12. نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، (1383)، شرح الاشارات و التنبیهات، 2 ج، با تحقیق آیت الله حسن‌زاده آملی، قم: بوستان کتاب قم.
13. Brentano, Franz, (1995), Psychology from an Empirical Standpoint, trans. Linda L. Mc Alister, second edition with an introduction by Peter Simons. London: Routledge.
14. Simons, Peter, (1995), "Introduction to the Second Edition" in: Brentano, Franz, Psychology from an Empirical Standpoint, Trans. Linda L. Mc Alister. Second edition with an introduction by Peter Simons, London: Routledge, pp. xiii – xxix.