تحلیلی از نظریه های ترکیبی در اخلاق اسلامی (بررسی موردی نظریه مصباح یزدی و سروش)

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه مشهد

2 کارشناس ارشد دانشگاه مشهد

چکیده

بر اساس تقسیم‌بندی مشهور تاریخی در مسأله‌ی حسن و قبح، متفکران مسلمان در حوزه‌ی مباحث اخلاقی یا باید طرفدار روی‌کرد معتزله باشند، یا روی‌کرد اشاعره. اما این برداشتِ دقیقی نیست. دیدگاه‌های معتزله و اشاعره در مسأله‌ی حسن و قبح، دیدگاه‌های مرکبی است که می‌توان با نگاه‌های تحلیلی مناسب، به تجزیه‌ی آن‌ها به مؤلفه‌های کوچک‌تری پرداخت. بالمآل با ظاهر شدن آن مؤلفه‌های خردتر، می‌توان با ترکیب برخی مؤلفه‌های دیدگاه معتزله و برخی مؤلفه‌های دیدگاه رقیب، به دیدگاه‌های ترکیبی جدیدی دست یافت. این همان اتفاقی است که در حوزه‌ی اخلاق اسلامی، به‌ویژه در میان متفکران گذشته و معاصرِ امامیه پدید آمده است. دیدگاه‌های اخلاقی محمدتقی مصباح و عبدالکریم سروش دو نمونه‌ی معاصر از این نظریه‌های ترکیبی به شمار می‌آیند. مصباح یزدی هم‌چون معتزله، اصول کلی اخلاق را عقلی می‌داند، ولی در مقام تبیین و یا تعیین مصادیق اخلاقی، جانب وحی و شرع را نگاه می‌دارد (هم‌چون اشاعره). سروش در روی‌کردی دیگر، ارزش‌های اخلاقی را در مقام ثبوت، شرعی و متکی بر اراده و فرمان الاهی می‌داند (هم‌چون اشاعره)، اما در مقام اثبات، آن‌ها را عقلی تلقی می‌کند (هم‌چون معتزله).
نظریه‌های ترکیبی یادشده در بحث پراهمیت «اخلاق و دین» نیز به دیدگاه‌های ترکیبی و میانه‌ای روی می‌آورند، به نحوی که نه اخلاق را کاملاً دینی می‌دانند و نه کاملاً آن را منفصل و منقطع از دین برمی‌شمارند.  

کلیدواژه‌ها


* قرآن کریم.
1. ابراهیمی دینانی، غلامحسین، (1383)، عدل از نظر شیخ مفید، کیهان فرهنگی، شماره 210.
2. بکر، لارنس، سی. (سرویراستار)، (1378)، تاریخ فلسفه‌ی اخلاق غرب، ترجمه‌ی گروهی از مترجمین، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
3. حِلِّی، حسن بن یوسف، (1379)، باب حادی عشر، با شرح فاضل مقداد و ترجمه‌ی محمد علی حسینی شهرستانی، تهران: دانش‌پرور.
4. ــــــــ، (1428ق)، مناهج‌الیقین فی اصول‌الدین، مجمع‌البحوث‌الاسلامیه، مشهد:شرکت به‌ نشر.
5. ـــــــــــ، (1407ق)، نهج‌الچق و کشف الصدق، تعلیق عین‌اله الحسنی الاموری، قم: دارالهجره.
6. دباغ، سروش، (1388)، درس گفتارهایی در فلسفه‌ی اخلاق، تهران: انتشارات صراط.
7. ریچلز، جیمز، (1387)، فلسفه‌ی اخلاق، ترجمه‌ی آرش اخگری، تهران: مؤسسه‌ انتشارات حکمت.
8. ساداتی نژاد، مهدی، (1379)، ‌مقدمه‌ای بر فلسفه‌ی اخلاق، قم: دارالثقلین.
9. سبحانی، جعفر، (1382)، حسن و قبح عقلی یا پایه‌های اخلاق جاویدان، قم:مؤسسه‌الامام‌الصادق.
10. سبحانی، جعفر، (1414ق)، محاضرات فی الالهیات، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
11. سبحانی، جعفر، (1376ش)، منشور عقاید امامیه، قم: مؤسسه الامام الصادق.
12. سروش، عبدالکریم، (1386)، ادب قدرت ادب عدالت، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط.
13. سروش، عبدالکریم، (1385)، بسط تجربه نبوی، چاپ پنجم، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط.
14. سروش، عبدالکریم، (1383)، آیین در آیینه، ‌تهران: مؤسسه فرهنگی صراط.
15. سروش، عبدالکریم، (1382)، سنت و سکولاریسم، محمد مجتهدی شبستری، مصطفی ملکیان، محسن کدیور، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط.
16. سروش، عبدالکریم، (1381)، اخلاق خدایان، چاپ چهارم، تهران: انتشارات طرح نو.
17. سروش، عبدالکریم، (1380)، اخلاق خدایان، چاپ سوم، تهران: انتشارات طرح نو.
18. سروش، عبدالکریم، (1379)، قبض و بسط تئوریک شریعت، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط، چاپ هفتم.
19. سروش، عبدالکریم، (1378)، فربه‌تر از ایدئولوژی، چاپ ششم، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط.
20. سروش، عبدالکریم، (1375)، حکمت و معیشت، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط.
21. سروش، عبدالکریم، (1359)، دانش و ارزش، چاپ سوم، انتشارات باران.
22. صدوق، محمد بن علی(ابن بابویه)، (1380ق)، اعتقادات، ترجمه‌ی سید محمد علی قلعه کهنه، رضوی، تهران: تاریخ مقدمه.
23. علم‌الهدی، سیدمرتضی علی بن حسین، (1381)، الملخص فی اصول الدین، تحقیق محمدرضا انصاری قمی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی وکتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی.
24. مدرسی، محمدرضا، (1371)، فلسفه‌ی اخلاق، تهران: سروش.
25. مصباح، محمد تقی، (1372)، اخلاق در قرآن، تهران: چاپ و صحافی چاپخانه‌ی سپهر.
26. مصباح یزدی، محمد تقی، (1367)، فلسفه‌ی اخلاق، چاپ و صحافی مؤسسه اطلاعات.
27. مصباح یزدی، محمد تقی، (1373)، معارف قرآن، قم: مؤسسه‌ی در راه حق.
28. مصباح یزدی، محمد تقی، (1384)، نقد و بررسی مکاتب اخلاقی، تحقیق و نگارش احمد حسین شریفی، قم: مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (قد).
29. مطهری، مرتضی، (1375)، بیست گفتار، چاپ یازدهم، تهران: انتشارات صدرا.
30. مطهری، مرتضی، (بی‌تا)، جاودانگی و اخلاق، انتشارات 12 فروردین.
31. مظفر، محمدرضا، (1432ق)، اصول الفقه، محقق: عباسعلی الزهرعی السبزواری، قم: بوستان کتاب.
32. مفید، محمدبن محمدبن نعمان،(شیخ مفید)، (1363ق)، اوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، تبریز: رضائی.
33. ـــــــــــ، (1396ق)، الفصول المختاره من العیون و المحاسن، قم: منشورات المکتبه الداوری.
34. مک ناوتن، دیوید، (1380)، بصیرت اخلاقی، ترجمه‌ی محمود فتحعلی، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
35. مکدرموت، مارتین، (1413ق)، نظریات علم الکلام عند الشیخ المفید، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیه.
36. مور، جرج ادوارد، (1385)، مبانی اخلاق، ترجمه‌ی غلامحسین توکلی و علی عسکری یزدی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.