خوانش اشاعره و ملاصدرا از آیه شریفه «و هوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ»: بررسی تطبیقی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری کلام اسلامی، گروه مدیریت فلسفه و کلام اسلامی، دانشکده الهیات و علوم اسلامی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.

2 دانشیار گروه مدیریت فلسفه و کلام اسلامی، دانشکده الهیات و علوم اسلامی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران .

چکیده

با مطالعة رویکردهای کلامی و فلسفی محرز می‌شود که متکلمان و حکمای اسلامی تبیینات متفاوتی از «معیّت» حق‌تعالی با خلق ارائه داده‌اند. اشاعره با توجه به مبانی خود، معیّت وجودی حق‌تعالی و مخلوقات را بر نتابیده و با ارائة تفاسیر مختلف از معیّت در آیة شریفة «و هوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ»، نوعِ معیّت را معیّت علمی دانسته‌اند. حال آنکه از‌منظر ملاصدرا در این آیة شریفه هم معیّت علمی قابلیت طرح دارد و هم معیّت وجودی. متکلمان در تبیین معیّت علمی حق‌تعالی، از براهین اتقان صنع و برهان قدرت و اختیار بهره می‌گیرند. آن‌ها اغلب معیّت علمی خداوند را فرع بر قدرت او می‌دانند. در‌حالی‌که بر‌مبنای اصول حکمت متعالیه، معیّت فرع بر وجود و وجود نیز با علم مساوق است. معیّت علمی حق‌تعالی هم بر‌مبنای اصالت وجود وحدت تشکیکی و هم بر‌مبنای اصالت وجود وحدت شخصی، قابل تفسیر است. ملاصدرا در تبیین معیّت قیومیة حق‌تعالی با دیگر وجودات هستی، از قاعدة بسیط‌الحقیقه و وجود رابط معلول و روایات دینی بهره می‌گیرد و رابطة نفس و بدن را بهترین مثال برای تقریر معیّت حق‌تعالی ذکر می‌کند. در این تحقیق با روش توصیفی-تحلیلی سعی بر این است که به بررسی و تحلیل آیة شریفة «و هوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ» از‌دیدگاه اشاعره و ملاصدرا پرداخته شود و نقاط اشتراک و افتراق آن‌ها در این زمینه تبیین گردد. ملاصدرا در تبیین معیّت مطرح در این آیة شریفة، به معیّت علمی مطرح در اقوال متکلمان بسنده نمی‌کند، بلکه با طرح معیّت وجودی و قیومی، رابطة حق با خلق را تبیین می‌کند. بر‌مبنای احاطة قیومی، معلول خالی از وجود علت نیست و علت نزدیک‌تر از معلول به ذات معلول است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
نهج البلاغه.
ابن‌جزی، محمد بن احمد (1416ق). التسهیل لعلوم التنزیل‏. بیروت: شرکة دار الأرقم بن أبی الأرقم‏.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1381ش). الاشارات و التنبیهات. قم: بوستان کتاب.
ابن‌حنبل، احمد بن محمد (1416ق). المسائل و الرسائل المرویة عن الإمام أحمد بن حنبل فی العقیدة. ریاض: دار طیبه.
ابوحیان، محمد بن یوسف (1420ق). البحر المحیط فى التفسیر. بیروت: دارالفکر.
ایجی، میرسیدشریف (1325ش). شرح المواقف. قم: الشریف الرضی.
باقلانی، ابوبکر (1407ق). تمهید الاوائل و تلخیص الدلایل. لبنان: مؤسسة الکتب الثقافیة.  
بیضاوی، عبدالله بن عمر(1418ق). أنوار التنزیل و أسرار التأویل. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
تفتازانی، سعدالدین (1409ق). شرح المقاصد. قم: الشریف الرضی.
ثعالبی، عبدالرحمن بن محمد (1418ق). تفسیر الثعالبى المسمى بالجواهر الحسان فى تفسیر القرآن‏. بیروت: دار احیاء التراث العربی
جزایری، ابوبکر جابر (1416ق). ایسر التفاسیر لکلام العلى الکبیر. مدینة منوره: مکتبة العلوم و الحکم‏.
حوی، سعید (1424ق). الاساس فى التفسیر. قاهره: دارالسلام.
زحیلى، وهبه‏ (1411ق). التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج‏. دمشق: دارالفکر.
سهروردی، یحیی بن حبش (1372ش). مجموعه مصنفات شیخ اشراق. (تصحیح: هانری‌کربن). تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
شنقیطى، محمدامین ‏(1427ق). أضواء البیان فى إیضاح القرآن بالقرآن‏. بیروت: دار الکتب العلمیة. 
شهرستانی، عبدالکریم (1425ق). نهایة الاقدام فی العلم الکلام. بیروت: دارالکتب العلمیه.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (ملاصدرا) (1354ش). المبدا و المعاد. تهران: انجمن حکمت و فلسفة ایران. 
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم(ملاصدرا) (1360ش). الشواهد الربوبیة فی المناهج السلو کیة. (محشی: هادی بن مهدی سبزواری). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (ملاصدرا) (1363ش). مفاتیح الغیب. تهران: موسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (ملاصدرا) (1383ش). شرح اصول الکافی. (محقق: محمد خواجوی). تهران: موسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (ملاصدرا) (1981). الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (ملاصدرا) (1366ش). تفسیر قرآن کریم. قم: انتشارات بیدار.
طنطاوی، محمدسید (1997). التفسیر الوسیط للقرآن الکریم. مصر: نهضه.  
عبودیت، عبدالرسول (1388). در آمدی به نظام حکمت صدرایی. قم: موسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
غزالی، ابوحامد (1409ق). الاقتصاد فی الاعتقاد. بیروت: دارالکتب العلمیه.
غزالی، محمد بن محمد (1393ش). احیاء العلوم‌ الدین. (محقق: عبدالرحیم بن حسین­حافظ عراقی). تهران: دار الکتاب العربی.
فخر رازی محمد بن عمر (1411ق). المحصل. قاهره: مکتبة دار التراث.
فخر رازى، محمد بن عمر (1420ق). التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، چاپ سوم. بیروت: دار إحیاء التراث العربی. 
متقی، علی بن حسام‌الدین (1431ق). کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
مجلسی، محمدتقی (1403ق). بحار الانوار. بی‌جا: موسسة الوفاء.
مطهری، مرتضی (1376ش). مجموعه آثار. تهران: انتشارات صدرا.
مکارم شیرازی، ناصر (1371ش). تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الاسلامی.