نسبت «معنا» به مثابه مدرَک باطنی با «مفهوم»، نزد صدرالمتالهین

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه معارف اسلامی و علوم انسانی، دانشگاه امیرکبیر، تهران، ایران.

چکیده

«ادراک باطنی» از مفاهیم شایع در حیطه معرفت‌شناسی و نفس‌شناسی نزد فیلسوفان مسلمان است که در مقابل ادراک ظاهری یا حسی یا مانند آن، قرار می‌گیرد. اما بااین وجود و با بررسی مواضع متعددی از عبارات فیلسوفان مسلمان، به نظر می رسد که این گونه ادراک، نیازمند واکاوی و وضوح مفهومی بیشتری بوده و ادراک باطنی در همه موارد، به یک معنا به کار برده نمی‌شود. این پژوهش درصدد است تا با تحلیل منطقی عبارات صدرالمتالهین -به مثابه فیلسوفی که نگاهی وجودی و تشکیکی به علم و ادراک داشته و تحلیل‌هایی عمیق‌تر از ادراک ارائه می‌دهد- به بازخوانی معانی متعدد ادراک باطنی در چارچوب فکری این فیلسوف بپردازد. ره‌آورد این مطالعه، نشان‌گر آن است که ادراک باطنی حداقل در دو معنا به کار‌ می رود: «ادراک درونی» و «ادراک مفهومی(غیبی)» که به تریبت در مقابل ادراک حسی ظاهری و ادراک بی‌واسطۀ و شهودی قرار می‌گیرد. دخالت «مفهوم» و وجود ذهنی در مورد دوم، مسلتزم آن است که نسبت «مفهوم» و «معنا» نیز واکاویده شود؛ واکاوی‌ای که در ضمن خود، نسبت «معنا» و «صورت» و «ماده» را برجسته و تبیین کرده و در نهایت، منجر به خوانشی سوم و متفاوت از ادراک باطنی می‌گردد: ادراک باطنی به مثابه «مکاشفه معنوی و ادراک معنا». در این خوانش، ادراک باطنی مشاهده مستقیم معنا (به مثابه حقیقت و بنیان صورت) است که در مقابل آن، ادراک حسی و مشاهدۀ صور مثالی قرار خواهد گرفت.

کلیدواژه‌ها


۱. آملی، محمدتقی، (بی‌تا)، درر الفوائد (تعلیقه بر شرح منظومه‌ی ملاهادی سبزواری)، قم: نشر اسماعیلیان.
۲. دکارت، رنه، (1389)، تأملات در فلسفه‌ی اولی، چاپ پانزدهم، تهران: نشر سمت.
۳. سبزواری، ملاهادی، (1360)، حاشیه بر الشواهد الربوبیه، مشهد: المرکز الجامعی للنشر.
۴. سبزواری، ملاهادی، (1981)، حاشیه بر الحکمة المتعالیة، بیروت: دار إحیاء التراث
۵. صدرالمتألهین، محمدبن‌ابراهیم، (1302)، مجموعه الرسائل التسعه، تهران: بی‌نام .
۶. صدرالمتألهین، محمدبن‌ابراهیم، (1354)، المبداء و المعاد، تهران: انجمن حکمت و فلسفه.
۷. صدرالمتألهین، محمدبن‌ابراهیم، (1360)، اسرار الایات، تهران: انجمن حکمت و فلسفه .
۸. صدرالمتألهین، محمدبن‌ابراهیم، (1360)، الشواهد الربوبیه، مشهد: المرکز الجامعی للنشر.
۹. صدرالمتألهین، محمدبن‌ابراهیم، (1361)، العرشیه، تهران: نشر مولی.
۱۰. صدرالمتألهین، محمدبن‌ابراهیم، (1363)، مفاتیح الغیب، تهران: مؤسسه تحقیقات فرهنگی.
۱۱. صدرالمتألهین، محمدبن‌ابراهیم، (1366الف)، تفسیر قرآن کریم، قم: نشر بیدار.
۱۲. صدرالمتألهین، محمدبن‌ابراهیم، (1375)، المسائل القدسیه (مطبوع در ضمن مجموعه‌رسائل فلسفی)، تهران: نشر حکمت.
۱۳. صدرالمتألهین، محمدبن‌ابراهیم، (1375)، مجموعه‌رسائل فلسفی، تهران: نشر حکمت.
۱۴. صدرالمتألهین، محمدبن‌ابراهیم، (1387)، سه رساله‌ی فلسفی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
۱۵. صدرالمتألهین، محمدبن‌ابراهیم، (1404ق)، شرح الهدایه الاثیریه، بیروت: التاریخ العربی..
۱۶. صدرالمتألهین، محمدبن‌ابراهیم، (1981)، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، بیروت: دار الاحیاء التراث.
۱۷. صدرالمتألهین، محمدبن‌ابراهیم، (بی تا)، حاشیه بر الهیات شفاء، قم: نشر بیدار.
۱۸. صدرالمتألهین، محمدبن‌ابراهیم، (1366ب)، شرح اصول کافی، تهران: نشر وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
۱۹. نوری، مولی علی‌بن‌جمشید، (1366)، حاشیه بر تفسیر قرآن صدرالمتألهین، قم: نشر بیدار.
۲۰. نوری، مولی علی‌بن‌جمشید، (1363)، حاشیه بر مفاتیح الغیب، تهران: مؤسسه‌ی تحقیقات فرهنگی.
۲۱. وفائیان، محمدحسین؛ کوچنانی، قاسمعلی، (1393)، «تحلیل متناقض‌نمای ثبوت عقول مجرده در صقع ربوبی، در عین اثبات ماهیت برای عقول»، مجله‌ی اسراء، شماره‌ی 2، صص۱۰۱ـ۱۱۸
۲۲. وفائیان، محمدحسین، (1395الف)، «تبیین آثار تشکیک‌پذیری معرفت در حکمت متعالیه در گستره‌ی تعریف فلسفه، نظریه‌ی صدق و زبان‌شناسی»، تأملات فلسفی، شماره‌ی 17، ص۲۱۹ـ۱۴۰.
۲۳. وفائیان، محمدحسین، (1395ب)، «معرفت تشکیکی برپایه‌ی وجودانگاری معرفت»، اندیشه‌ی دینی، شماره‌ی 59، ص۱۲۹ـ۱۴۴.
۲۴. وفائیان، محمدحسین؛ ابراهیمی، حسن، (1396)، «کیفیت علم پیشین الهی از منظر صدرالمتألهین و ابن‌عربی»، پژوهش‌های فلسفی کلامی، شماره‌ی 73، ص۸۸ـ۱۰۷.