نقد قطب‌الدین رازی بر بعد چهارم و تأثیر آن بر اندیشمندان مسلمان

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار فلسفة اسلامی و حکمت معاصر، هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران.

چکیده

از همان هنگام که محقّق طوسی در حل برخی از دشواره‌های مربوط به زمان بعد چهارم (سرمدگروی ایستا) را پیش‌نهاد برخی از اندیشمندان مسلمان به‌شدت در نقد آن کوشیده‌اند. در این میان نقدهای قطب‌الدین رازی در محاکمات – به‌ویژه از نظر تاریخی – از اهمیت خاصّی برخوردار است. چه، ذیل سخنان او اندیشمندان بسیاری در طول تاریخ به‌عنوان شارح یا ناقد به ابراز دیدگاه‌های خود پیرامون چهاربعدگروی پرداخته‌اند. از این‌رو در این پژوهش به تعلیقه‌های فراوان محاکمات – که اغلب به‌صورت نسخه‌ی خطی و چاپ‌نشده‌‌اند – توجه خاصّی شده است. قطب رازی در نقد خود نخست بر بداهت وجود تغیّر و حرکت در زمان حاضر، و نه در گذشته و آینده، پای‌می‌فشرد و سپس بر غیرقارالذات بودن حرکت و نبود حرکت قطعیه در خارج. برخی از شارحان یا ناقدان او نقدهای افزون‌تری نیز پیش‌کشیده‌اند که معروف‌ترین آن‌ها دیدگاه دوانی است؛ یعنی اشکال تقارن تناقض‌آمیز حرکت قطعیه با وصف گذشته (یا حضور). آن نقدهای دیگر عبارت‌اند از: نیستی مطلق حرکت قطعیه در آینده؛ خلاف بداهت بودن وجود گذشته در گذشته و آینده در آینده؛ ادراک‌ناپذیری گذشته در گذشته و آینده در آینده؛ پیدایش تسلسل محال در امور زمانی؛ جدلی بودن وجود حرکت گذشته/آینده در زمان گذشته/آینده در خارج. در این نوشتار همه‌ی آن بررسی‌های پراکنده یک‌جا گردآوری و تحلیل و ارزیابی عقلی خواهد شد؛ دیدگاه‌های کسانی چون سیف‌الدین ابهری، جرجانی، دوانی، غیاث‌الدین دشتکی، باغ‌نوی، م‍ح‍ق‍ّق‌ س‍ب‍زواری، احمد علوی، ابراهیم حسینی، م‍ح‍ق‍ّق‌ خوانساری و ... . با بررسی اشکال‌های جدی‌ای که در طول تاریخ بر بعد چهارم‌ وارد شده‌است مشخص خواهد شد که چرا حال‌گروی در بحث زمان جای‌گزین مناسبی برای چهاربعدگروی است: اگر مشکلی چون جزء لایتجزا در مورد زمان حال و حال‌گروی وجود نداشت، می‌توانستیم بگوییم حال‌گروی درست است و چهاربعدگروی مطلقاً نادرست. ولی با وجود چنین مشکلی هم‌اینک تنها می‌توانیم بگوییم حال‌گروی جای‌گزین مناسبی برای چهاربعدگروی است.

کلیدواژه‌ها


  1. ۱. ابن‌سینا، (1383)، الاشارات و التنبیهات مع شرح الطوسی، ج2، قم: البلاغة.

    ۲. ابن‌سینا، (1385)، الهیات شفاء، تحقیق حسن حسن‌زاده‌آملی، قم: بوستان کتاب قم.

    ۳. ابن‌سینا، (1375‌)، شرح الاشارات و التنبیهات مع المحاکمات‌، ج2، قم: نشر البلاغة.

    ۴. ابهری، سیف‌الدین، (تاریخ کتابت: 1103ق)، حاشیة شرح الإشارات، نسخه‌ی خطی، جارالله، شماره‌ی 1282.

    ۵. ابهری، سیف‌الدین، (بی‌تا)، حاشیة شرح الإشارات، نسخه‌ی خطی، فیض‌‌الله افندی، شماره‌ی 1184.

    ۶. اسدی، مهدی، (1398)، «بررسی دیدگاه ابن‌سینا درباره‌ی حیث التفاتی به گذشته و آینده»، حکمت و فلسفه، شماره‌ 57، صص 89–61.

    ۷. اسدی، مهدی، (1400)، «نقد و بررسی کتاب خوش‌آمدگویی به تناقض: جستاری درباب پارادوکس، تناقض و تناقض‌باوری»، پژوهش‌نامه‌ی انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی، سال 21، شماره‌ 11، صص 21–48.

    ۸. اسدی، مهدی، (1400)، «بررسی تاریخی اشکال‌های بعد چهارم در جهان اسلام»، جستارهایی در فلسفه و کلام، دوره 53، شماره 2، پیاپی 107، صص 9–28.

    ۹. اسدی، مهدی، (1401)، «آیا ملاصدرا از بعد چهارم عدول کرده است؟»، متافیزیک، شماره‌ 34، صص 23-37.

    ۱۰. الاصفهانی، شمس‌الدین ابوالثناء محمودبن‌عبدالرحمن، (2020)، تسدید القواعد فی شرح تجرید العقائد و معه حاشیة التجرید السید الشریف زین‌الدین ابوالحسن علی‌بن‌محمد‌بن‌علی الجرجانی و معه منهوات الجرجانی و الحواشی الاخری، تحقیق اشرف الطاش و محمدعلی قوجا و صالح کون آیدن و محمد یتیم، ج 3، استانبول: نشریات وقف الدیانة الترکی.

    ۱۱. انصاری‌مهر، رهام ؛ شانظری، جعفر، (1396)، «چهاربعدی‌انگاری و مسأله‌ی اتصال اجزای زمانی در فلسفه‌ی معاصر و فلسفه‌ی صدرا»، اندیشه‌ی دینی، شماره‌ 64، صص ۱ـ۲۸.

    ۱۲. ایمانی‌کیا، حجت؛ سعیدی‌مهر، محمد؛ حجتی، سیدمحمدعلی، (1398)، «بررسی دیدگاه ملاصدرا درباره‌ی استمرار اشیاءِ در زمان در پرتو اکنون‌گرایی اولویتی»، پژوهش‌های عقلی نوین، شماره 7، صص 49–72.

    ۱۳. باغنوی، حبیب‌الله، (1096ق)، حاشیة المحاکمات، نسخه‌ی خطی، کتابخانه‌ی سلیمانیه حسن حُسنی پاشا (Süleymaniye Kütüphanesi Hasan Hüsnü Paşa)، شماره‌ 1130.

    1. 14. باغنوی، حبیب‌الله، (1290ق) ← قطب‌الدّین رازی، (1290ق).

    ‌۱5. بخاری، شمس‌الدین محمدبن‌مبارکشاه، (1319)، شرح حکمة العین مع حواشی قطب‌الدّین الشیرازی و السید الشریف علی‌بن‌محمد الجرجانی، چاپ سنگی، قزان: شرکة شقیقیة.

    ۱6. بهمنیاربن‌المرزبان‌، (1375)، التحصیل، تصحیح و تعلیق مرتضی مطهری، چ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

    1. جرجانی، میر سید شریف، (2020) ← الاصفهانی، (2020).
    2. جرجانی، میر سید شریف، (1319) ← بخاری، (1319).
    3. جرجانی، میر سید شریف، (1120ق) ← قطب‌الدّین رازی، (1120ق).
    4. جرجانی، میر سید شریف، (1102ق) ← قطب‌الدّین رازی، (1102ق).
    5. حسینی‌همدانی، میرزا ابراهیم، (تاریخ کتابت: 1120ق)، تعلیقات على کتاب المحاکمات، نسخه‌ی خطی، دارالکتب المصریة، شماره‌ی فلسفة 8010.
    6. خوانساری، حسین، (1388)، الحاشیة علی شروح الاشارات، ج۲، قم: بوستان کتاب.
    7. خوانساری، حسین‌بن‌محمد،(1378)، الحاشیة على الشفاء (الالهیات)، تحقیق حامد ناجی‌اصفهانی، قم: دبیرخانه کنگره آقاحسین خوانساری.
    8. داماد، میرمحمدباقر، (1381)، مصنفات میرداماد، به اهتمام عبدالله نورانی، ج1، تهران: انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

    ۲5. داماد، میرمحمدباقر، (1385)، مصنفات میرداماد (الافق‌المبین)، به اهتمام عبدالله نورانی، ج2، تهران: انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

    ۲6. دشتکی‌شیرازی، صدرالدین محمد، (‌تاریخ کتابت: قرن 10ق)، حاشیه‌ی شرح تجرید، نسخه‌ی خطی، کتابخانه‌ی مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره‌ی 6869.

    ۲7. دشتکى‌شیرازی، غیاث‌الدین منصور، (1386)، مصنفات غیاث‌الدین منصور حسینی دشتکی‌شیرازی، به‌ کوشش عبدالله نورانی، ج2، تهران: دانشگاه تهران و انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

    ۲8. دشتکى‌شیرازی، غیاث‌الدین منصور، (1382)، إشراق هیاکل النور لکشف ظلمات شواکل الغرور، تقدیم و تحقیق علی اوجبی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.

    ۲9. دوانی، جلال‌الدین، (تاریخ کتابت: 1097ق)، حاشیه بر محاکمات، نسخه‌ی خطی، کتابخانه‌ی مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره‌ 611، صص 268–180.

    1. دوانی، جلال‌الدین، (تاریخ کتابت: 1094ق)، دومین حاشیه‌ی دوانی بر شرح تجرید، نسخه‌ی خطی، شستربیتی، شماره‌ی 4378.
    2. دوانی، جلال‌الدین، (تاریخ کتابت: 1022ق)، حاشیه‌ی دوم دوانی بر شرح تجرید (قوشجی) با حواشی میرزاجان و ؟، نسخه‌ی خطی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، کد مجلد IRN–002–0028 (totfim).
    3. دوانی، جلال‌الدین، (1381‌) سبع رسائل‌، تقدیم تحقیق و تعلیق دکتر تویسرکانی، تهران: میراث مکتوب‌.
    4. رازی، قطب‌الدین، (1290)، المحاکمات مع حاشیتها میرزاجان، چاپ سنگی، القاهرة: المطبعة العامرة.
    5. رازی، قطب‌الدین، (بی‌تا)، المحاکمات مع حواشی الجرجانی و الدوانی و ؟، نسخه‌ی خطی، جارالله، شماره‌ی 1281.

    ۳5. رازی، قطب‌الدین، (تاریخ کتابت: 1120ق)، المحاکمات مع حواشی س [= السید الشریف الجرجانی] و ؟، نسخه‌ی خطی، کتابخانه‌ی راغب پاشا، شماره‌ی 874.

    ۳6. رازی، قطب‌الدین، (تاریخ کتابت: 1102ق)، المحاکمات مع حواشی س [= السید الشریف الجرجانی]، نسخه‌ی خطی، گنجینه‌ی اصفهان، کد مجلد IRN–016–1214 (totfim).

    1. 37. رازی، قطب‌الدّین (1383‏‏) ← ابن‌سینا (1383)

    ۳8. سبزواری، محمدباقر، (تاریخ کتابت: 1189ق)، الحاشیة علی الإشارات، نسخه‌ی خطی، گنجینه‌ی اصفهان، کد مجلد IRN–016–0087 (totfim).

    ۳9. سبزواری، محمدباقر، (تاریخ کتابت = تاریخ تألیف: 1075ق)، حاشیة حل مشکلات الاشارات، نسخه‌ی خطی به‌خط مؤلف؟، کتابخانه‌ی مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره‌ی 5516.

    1. سماکی استرآبادی، فخرالدین محمد، (بی‌تا)، حاشیة شرح التجرید، نسخه‌ی خطی، کتابخانه‌ی حائری قم، شماره‌ی 2562.
    2. سهروردی، شهاب‌الدین، (1375‌)، مجموعه مصنفات، تصحیح و مقدمه‌ی هانری کربن، ج ۱، چ دوم، تهران‌: مؤسسه‌ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
    3. شیرازی، صدرالدین محمدبن‌ابراهیم، (1981‌)، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، ج 1، چ سوم‌، بیروت: دار احیاء التراث‌.
    4. طوسی، نصیرالدین، (1359)، تلخیص المحصل، به اهتمام عبدالله نورانی، تهران: دانشگاه تهران و مؤسسه‌ی مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل.
    5. طوسی، نصیرالدین، (1383‌)، اجوبة المسائل النصیریة، به اهتمام عبدالله نورانى، ‌تهران: پژوهشگاه علوم انسانى‌.
    6. طوسی، نصیر الدین، (1375‏‏) ← ابن‌سینا، (1375‏)
    7. علوی‌عاملی، سید‌احمدبن‌زین‌العابدین، (تاریخ کتابت: 1040 ﻫ. ق)، کحل الابصار لأولی البصائر و الانظار (حاشیة الاشارات و المحاکمات)، نسخه‌ی خطی، کتابخانه‌ی مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره‌ی 1943 (شماره‌ی دفتر 14770).

    ۴7. علوی‌عاملی، سیداحمدبن‌زین‌العابدین، (تاریخ کتابت: 1022ق)، کحل الابصار (حاشیة شرح الإشارات)، نسخه‌ی خطی، کتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه تهران، شماره‌ی 6863.

    ۴8. کاشانی، محمدبن‌محمدزمان، (تاریخ کتابت: 1162ق)، مرآة الأزمان با حواشی، نسخه‌ی خطی، تهران: کتابخانه‌ی مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره‌ی 10275.

    ۴9. کاشانی، محمدبن‌محمدزمان، (تاریخ کتابت: 1172ق)، مرآة الأزمان با حواشی، نسخه‌ی خطی، تهران: کتابخانه‌ی مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره‌ی 1966.

    1. لاهیجی، عبدالرزاق، (1425ق)، شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، تقدیم و اشراف جعفر سبحانی، تحقیق اکبر اسدعلی‌زاده، الجزء الثالث، قم: مؤسسة الامام الصادق.
    2. منصوری، علیرضا، (۱۳۹۲)، «چهاربعدگرایی و متافیزیک صدرایی»، فصلنامه‌ی ذهن، شماره‌ ۵۳، صص ۸۷ـ۱۰۸.
    3. ناشناس، (تاریخ کتابت: 1292ق؟)، ایضاح المقاصد فی ترجمة تجرید العقاید، نسخه‌ی خطی به‌ خط مؤلف، کتابخانه‌ی ملی ایران، شماره‌ی ‌۳۱۷۸ع.
    4. نراقی، مهدی، (1380)، شرح الإلهیات من کتاب الشفاء، تحقیق حامد ناجی‌اصفهانی، ج1‌، قم: کنگره‌ی بزرگداشت محققان نراقى‌.
    5. یزدی شاه‌آبادی، شهاب‌الدین عبدالله‌بن‌حسین، (تاریخ کتابت: 1016ق)، حاشیة حاشیة شرح التجرید، نسخه‌ی خطی، کتابخانه‌ی مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره‌ی 10299.