تضاد انگاری در نظریه حدوث جسمانی نفس و بقای روحانی آن

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.

چکیده

حدوث جسمانی نفس و نیل آن به مرتبه تجرد عقلانی پس از طی مراحل استکمالی، از دست‌آوردهای مکتب حکمت متعالیه به شمار می‌رود که مسبوق به سابقه در میان حکمای قبل از صدرالمتالهین نیست. مطابق مبانی ایشان، نفس انسانی به واسطه حرکت ذاتی و جوهری خویش از مرتبه مادیت به مرتبه تجرد محض نایل می‌شود. این مفاد قاعده جسمانیه الحدوث و روحانیه البقای نفس است. شبهه‌ای که به عنوان مسئله تحقیق از این منظر پدیدار می‌گردد این است که چگونه یک امر واحد حقیقی مانند نفس، متصف به دو وصف متضاد یا متناقض؛ یعنی مادیت و تجرد می‌شود؟ آیا این همان انقلاب مستحیل است؟ یافته‌های تحقیق در این مساله نشان می‌دهد که بر اساس اصالت وجود و مراتب تشکیکی آن، شبهه مورد نظر توان ورود به این عرصه را نخواهد داشت؛ زیرا استحاله انقلاب ذاتی مربوط به نگرش اصالت ماهیت و نیز اصالت وجود مبتنی بر تباین وجودات است. مراتب تشکیکی وجود نفس ناطقه انسانی مصحح این است که نفس در یک مرتبه مادی است و در مرتبه دیگر، مادیت را پشت سر گذاشته و به مرتبه تجرد می‌رسد. بنابر این وحدت در مرتبه در اینجا صادق نیست تا اجتماع دو امر متضاد یا متناقض لازم آید. در مراتب تشکیکی به جهت عینیت مابه الامتیاز با مابه الاتفاق، خدشه‌ای در بساطت و وحدانیت نفس نیز وارد نمی‌کند. این دیدگاه ضمن سازگاری با آموزه‌های وحیانی، مویداتی نیز در این حوزه دارد. این نوشتار با روش تحقیق توصیفی و تحلیل مبانی، به بررسی و تحلیل این مساله پرداخته است.

کلیدواژه‌ها


  1. ۱. ابراهیمی‌دینانی، غلامحسین، (1365)، قواعد کلی فلسفی در فلسفه‌ی اسلامی، چ دوم، تهران: مؤسسه‌ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

    ۲. ابن‌سینا، (‌1404ق)، الشفاء (الطبیعیات)، ج‌1 (السماع ‌الطبیعى) و ج2 (کتاب النفس)، به تحقیق سعید زاید و...، قم: ‌مکتبة آیة‌الله المرعشى. ‌

    ۳. ارسطو، (بی‌تا)، فى النفس (المقالة الثانیة)، مقدمه و تحقیق عبد الرحمن بدوى، بیروت: دارالقلم.

    ۴. اژدر، علیرضا (1391)، «ﺑﺮرﺳﯽ اﻧﺘﻘﺎدی ﻧﻈﺮﯾﻪ‌ی ﺣﺮﮐﺖ ﺟﻮﻫﺮی ﻣﻼﺻﺪرا»، ﺣﮑﻤﺖ ﺻﺪراﯾﯽ، ﺳﺎل اول، ﺷﻤﺎره‌ی اول، صص 7-22.

    ۵. افلاطون، (1367)، ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‌آﺛﺎر اﻓﻼﻃﻮن، ﺗﺮﺟﻤﻪ‌ی ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ ﻟﻄﻔﻲ، ﺗﻬﺮان: ﺧﻮارزﻣﻲ.

    1. افلاطون، (1387)، فایدون (شش رساله)، ترجمه‌ی محمدعلی فروغی، تهران: هرمس.

    ۷. بغدادی، ابو البرکات، (1373)،  ‌المعتبر ‌فى الحکمة، چ دوم، اصفهان: ‌دانشگاه اصفهان.

    ۸. جوادی‌آملی، عبدالله، (1398)، رحیق مختوم، تحقیق و تدوین منصور شمس علی‌پور، ج31، قم: مرکز نشر اسراء.

    ۹. جوادی‌آملی، عبدالله، (1399)، رحیق مختوم، تحقیق و تدوین منصور شمس علی‌پور، ج33، قم: مرکز نشر اسراء.

    ۱۰. حسن‌زاده‌آملی، حسن، (1369)، ‌تعلیقه شرح المنظومة، تصحیح و تعلیق از آیة‌الله حسن زاده‌آملى و تحقیق و تقدیم از مسعود طالبى، تهران: نشر ناب.

    ۱۱. رازى، فخرالدین، (‌1411ق)، ‌المباحث المشرقیة فى علم الالهیات و الطبیعیات، چ دوم، قم: ‌انتشارات بیدار.

    ۱۲. ساوى، ‌عمر‌بن‌سهلان، (1383)، البصائر النصیریة فى علم المنطق، مقدمه و تحقیق از حسن مراغى، ‌تهران: شمس تبریزى.

    ۱۳. سبحانى‌تبریزى، جعفر، (1421ق)، ‌مفاهیم القرآن، چ چهارم، قم: مؤسسة الامام الصادق.

    ۱۴. صدرالدین شیرازى، محمد‌بن‌ابراهیم، (بی‌تا)، الحاشیة على الهیات الشفاء، قم: انتشارات بیدار.

    ۱۵. صدرالدین شیرازى، محمد‌بن‌ابراهیم، (1375)‌، مجموعه رسائل فلسفى صدرالمتألهین، تحقیق و تصحیح حامد ناجى‌اصفهانى، تهران: ‌انتشارات حکمت.

    ۱۶. صدرالدین شیرازى، محمد‌بن‌ابراهیم، (1360)، ‌الشواهد الربوبیة فى المناهج السلوکیة، تصحیح و تعلیق سیدجلال الدین آشتیانى، چ دوم، مشهد: المرکز الجامعى للنشر.

    ۱۷. صدرالدین شیرازى، محمد‌بن‌ابراهیم، (1361 الف)، ‌العرشیة، تهران: ‌انتشارات مولى‌.

    ۱۸. صدرالدین شیرازى، محمد‌بن‌ابراهیم، (1361 ب)، تفسیر القرآن الکریم (صدرا)، تصحیح محمد خواجوى، چ دوم، قم: بیدار.

    ۱۹. صدرالدین شیرازى، محمد‌بن‌ابراهیم، (1363)، ‌مفاتیح الغیب، مقدمه و تصحیح محمد خواجوى، ‌تهران: مؤسسه‌ی تحقیقات فرهنگى.

    ۲۰. صدرالدین شیرازى، محمد‌بن‌ابراهیم، (‌1981)، ‌الحکمة المتعالیة فى الاسفار العقلیة الاربعة، ج6، 8، 9و 5، چ سوم، بیروت: دار احیاء التراث.

    ۲۱. طباطبایی، سیدمحمدحسین، (1403ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، ج2، چ پنجم، بیروت: مؤسسة الاعلمی.

    ۲۲. عبودیت، عبدالرسول، (1384)، درآمدی بر فلسفه‌ی اسلامی، قم: مؤسسه‌ی آموزشی پژوهشی امام خمینی.

    ۲۳. فارابى، ابونصر، (1405ق)، ‌الجمع بین رأى الحکیمین، مقدمه و تعلیق البیر نصرى نادر، چ دوم، تهران: ‌انتشارات الزهراء.

    ۲۴. قطب‌الدین شیرازى، (1383)، ‌شرح حکمة الاشراق، به اهتمام عبدالله نورانى و مهدى محقق، ‌تهران: ‌انجمن آثار و مفاخر فرهنگى ‌.

    ۲۵. کاپلستون، (1368)، تاریخ فلسفه یونان و روم، ج1، ترجمه‌ی سیدجلال‌الدین مجتبوی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی و انتشارات سروش.

    ۲۶. مصباح‌یزدى، محمدتقى، (1375)، ﺷــﺮح ﺟﻠــﺪ ﻫــﺸﺘﻢ اﻻﺳﻔﺎر اﻻرﺑﻌـة، ﺟـﺰء اول، ﺗﺤﻘﯿـﻖ و ﻧﮕـﺎرش ﻣﺤﻤــﺪ ﺳــﻌﯿﺪی‌ﻣﻬــﺮ، ﻗــﻢ: ﻣﺆﺳــسه‌ی آﻣﻮزﺷــﯽ و ﭘﮋوﻫﺸﯽ اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ.

    ۲۷. مصباح‌یزدى، محمدتقى، (1380)، ﺷــﺮح ﺟﻠــﺪ ﻫــﺸﺘﻢ اﻻﺳﻔﺎر اﻻرﺑﻌـة، ﺟـﺰء دوم، ﺗﺤﻘﯿـﻖ و ﻧﮕـﺎرش ﻣﺤﻤــﺪ ﺳــﻌﯿﺪی‌ﻣﻬــﺮ، ﻗــﻢ: ﻣﺆﺳــسه‌ی آﻣﻮزﺷــﯽ و ﭘﮋوﻫﺸﯽ اﻣﺎم ﺧﻤﯿﻨﯽ.

    ۲۸. مصباح‌یزدى، محمدتقى، (1391)، پیش‌‌نیازهای مدیریت اسلامی، تحقیق و نگارش غلامرضا متقی‌‌فر، قم: انتشارات مؤسسه‌ی آموزشى و پژوهشى امام خمینى.

    ۲۹. مطهرى، مرتضى، (1372)، مجموعه‌آثار استاد شهید مطهرى، چ هشتم، قم: ‌صدرا.

    ۳۰. مغنیه، محمدجواد، (1424ق)، ‌التفسیر الکاشف، قم: دار الکتاب الاسلامی.

    ۳۱. موسوی، هادی؛ علی‌پور، مهدی،  (1388)، «واژه‌شناسی جسمانیت در نظریه جسمانیة‌الحدوث و روحانیةالبقا بودن نفس»، معرفت فلسفی، سال هفتم، شماره‌ی اول، صص 131-152.