بررسی تطبیقی دیدگاه کلامی دو مکتب قم و بغداد در خصوص تجهیز امام معصوم(ع) (مطالعه موردی: تجهیز موسی بن جعفر الکاظم(ع))

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 فارغ التحصیل دکتری تاریخ تشیع دانشگاه اصفهان

2 محقق پسادکتری دانشگاه اصفهان

چکیده

تجهیز امام معصوم(ع) متوفی بدست امام معصوم در قید حیات یکی از مباحثی است که در اندیشه کلامی و فقهی شیعه مورد توجه قرار گرفته است. در این نوشتار با شیوه توصیفی تحلیلی به بررسی تطبیقی باور اعتقادی دو مکتب قم و بغداد در این خصوص پرداخته می‌شود. با بررسی رویکرد و دیدگاه دو مکتب قم و بغداد روشن می‌شود که مکتب قم با تَعبُد و التزام به روایات، تجهیز معصوم متوفی بدست معصوم بعدی را به عنوان قاعده‌ای قطعی، تغییرناپذیر و فرا زمانی و فرا مکانی می‌شناسد؛ حال آنکه فقهای متکلم مکتب بغداد بر خلاف فقهای محدث مکتب قم، نه تنها روایات وارده در خصوص تجهیز معصوم را در حوزه اخبار آحاد قرار می‌دهند؛ بلکه قطعیت و تغییرناپذیری این مسئله را به عنوان یک قاعده‌ی مسلم کلامی و فقهی نمی‌پذیرند.
مکتب بغداد ضمن آنکه اولویت تجهیز معصوم را بدست معصوم بعدی پذیرفته است، اما آن را به درجه‌ای از قطعیت ارتقا نداده است تا در صورتی که برای امام زنده در تجهیز امام متوفی موانع و محدودیت‌هایی به وجود آمد، همچنان خود را ملتزم و متعبد به این قاعده بداند. مکتب متکلمان و محققان، قائل به تجهیز امام حسین، امام کاظم و امام رضا(ع) بدست معصوم بعدی نیست. از گزارش‌های تاریخی نیز چنین درک می‌شود که متولی تجهیز امام کاظم(ع) یکی از دوستان آن حضرت بوده است.

کلیدواژه‌ها


. آقا بزرگ الطهرانی، محمدمحسن، (1403 ق)، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت: دار الاضواء.
۲. ابراهیم، فؤاد، (1433ق)، الفقیه و الدوله الفکر السیاسی الشیعی (بحث فقهی_تاریخی)، بیروت: دار المرتضی.
۳. ابن‌اثیر، ابوالحسن علی‌بن‌محمد الجرزی، (1385 ق)، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر.
۴. ابن‌بابویه، ابوجعفر محمد‌بن‌علی‌بن‌الحسین‌بن‌بابویه القُمی، (1432 ق)، الاعتقادات، تحقیق و تعلیق مؤسسه الامام الهادی، الطبعة الثانیة، قم: مؤسسه الامام الهادی.
۵. ابن‌بابویه، ابوجعفر محمد‌بن‌علی‌بن‌الحسین‌بن‌بابویه القُمی، (1378 ق)، عیون اخبار الرضا، تحقیق مهدی لاجوردی، تهران: نشر جهان.
۶. ابن‌بابویه، ابوجعفر محمد‌بن‌علی‌بن‌الحسین‌بن‌بابویه القُمی، (1395 ق)، کمال الدین و تمام النعمه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران: اسلامیه.
۷. ابن‌بابویه، ابوجعفر محمد‌بن‌علی‌بن‌الحسین‌بن‌بابویه القُمی، (1413 ق)، من لا یحضره الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
۸. ابن‌براج، ابوالقاسم عبدالعزیز‌بن‌نحریر، (1411 ق)، جواهر الفقه، تحقیق ابراهیم بهادری، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم.
۹. ابن‌حجر العسقلانی، شهاب‌الدین ابی‌الفضل احمد‌بن‌علی، (1407 ق)، لسانُ المیزان، بیروت: دار الفکر.
۱۰. ابن‌شهرآشوب، محمد‌بن‌علی السروی‌المازندرانی، (1369 ق)، متشابه القرآن و مختلفه، قم: دار بیدار للنشر.
۱۱. ابن‌شهرآشوب، محمد‌بن‌علی السروی‌المازندرانی، (1412 ق)، مناقب ال‌ابی‌طالب، تحقیق یوسف البقاعی، الطبعه الثانیه، بیروت: دار الاضواء.
۱۲. ابن‌شعبه‌حرانی، ابومحمد الحسن‌بن‌على‌بن‌الحسین، (1404 ق)، تحف العقول عن ال‌الرسول، تصحیح و تعلیق على‌اکبر غفاری، چاپ دوم، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
۱۳. ابن‌طاووس، رضی‌الدین ابی‌القاسم علی‌بن‌موسی‌بن‌جعفر، (1414 ق)، مقتل الحسین المسمی باللهوف فی قتلی الطفوف، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
۱۴. ابن‌طاووس، رضی‌الدین ابی‌القاسم علی‌بن‌موسی‌بن‌جعفر، (1416 ق)، مصباح الزائر، تحقیق مؤسسه ال‌البیت علیهم‌السلام لاحیاء التراث، قم: مؤسسة ال‌البیت علیهم‌السلام لاحیاء التراث.
۱۵. ابن‌طاووس، رضی‌الدین ابی‌القاسم علی‌بن‌موسی‌بن‌جعفر، (1420 ق)، طرف مِن الانباء و المناقب، تحقیق قیس بهجت العطار، مشهد: تاسوعا.
۱۶. ابن‌الطقطقی، محمد‌بن‌على‌بن‌طباطبا، (1418 ق)، الفخرى فى الاداب السلطانیه و الدول الاسلامیه، تحقیق عبدالقادر محمد مایو، بیروت: دار القلم العربى.
۱۷. ابن‌عبدالوهاب، حسین‌بن‌عبدالوهاب، (بی‌تا)، عیون المعجزات، قم: مکتبه الداوری.
۱۸. ابن‌عنبه، جمال‌الدین احمد‌بن‌علی الحسینی، (1380 ق)، عمده الطالب فی انساب ال‌ابی‌طالب، تصحیح محمدحسن آل‌الطالقانی، الطبعه الثانیه، النجف: منشورات المطبعه الحیدریه.
۱۹.ابن‌الغضائری، احمد‌بن‌حسین‌بن‌عبیدالله، (1422ق)، الرجال، تحقیق سیدمحمدرضا حسینی‌جلالی، قم: مؤسسه‌ی علمى فرهنگى دار الحدیث.
۲۰. ابن‌کثیر، ابوالفداء اسماعیل‌بن‌عمر، (1407 ق)، البدایه و النهایه، بیروت: دارالفکر.
۲۱. ابن‌المشهدی، ابوعبدالله محمد‌بن‌جعفر، (1378 ق)، المزار الکبیر، تحقیق جواد القیومی‌الاصفهانی، قم: جماعة المدرسین فی الحوزه العلمیه، مؤسسه النشر الاسلامی.
۲۲. ابوالصلاح الحلبی، تقی‌الدین‌بن‌نجم، ( 1403ق)، الکافی فی الفقه، تحقیق رضا استادی، اصفهان: مکتبه الامام امیرالمؤمنین علی (ع).
۲۳. ابوالصلاح الحلبی، تقی‌الدین‌بن‌نجم، (1404 ق)، تقریب المعارف، تحقیق فارس الحسون، قم: الهادی.
۲۴. ابومِخنَف، لوط‌بن‌یحیی، (1408 ق)، مقتل الحسین و مصرع اهل‌بیته و اصحابه فی کربلاء، الکویت: مکتبه الالفین.
۲۵. اربلی، ابوالفتح علی‌بن‌عیسی، (1421 ق)، کشف الغمه فی معرفه الائمه، قم: انتشارات رضی.
۲۶. الاصفهانی، ابوالفرج علی‌بن‌الحسین، (بی‌تا)، مقاتل الطالبیین، تحقیق سیداحمد صقر، بیروت: دار المعرفه.
۲۷. البانی، الشیخ عصری، (1431 ق)، الحیاه السیاسیة للامام الکاظم (ع)، قم: مرکز المصطفی العالمی للترجمه و النشر.
۲۸. بحرانی‌اصفهانى، عبدالله‌بن‌نورالله، (1413 ق)، عوالم العلوم و المعارف والاحوال من الایات و الاخبار و الاقوال (مستدرک سیده النساء الى الامام الجواد)، قم: مؤسسه الامام المهدى.
۲۹. بحرانی، سید هاشم‌بن‌سلیمان، (1413 ق)، مدینه المعاجز الائمه الاثنی عشر و دلائل الحجج علی البشر، قم: مؤسسه المعارف الاسلامیه.
۳۰. بلاذری، احمد‌بن‌یحیی‌بن‌جابر، (1417 ق)، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت: دارالفکر.
۳۱. التستری، محمدتقی، (1401 ق)، الاخبار الدخیله، علق علیه علی‌اکبر الغفاری، الطبعه الثانیه، تهران: مکتبه الصدوق.
۳۲. جعفریان، رسول، (1429 ق)، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، چاپ یازدهم، قم: انتشارات انصاریان.
۳۳. جناتی، محمدابراهیم، (1388)، مصادر اجتهاد از منظر فقیهان، تهران: انتشارات امیرکبیر.
۳۴. الحاج حسن، حسین، (1420 ق)، باب الحوائج الامام موسی الکاظم (ع)، بیروت: دار المرتضی.
۳۵. حر عاملی، محمد‌بن‌حسن، (1425 ق)، اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات، بیروت: الاعلمی.
۳۶. حسینیان‌مقدم، حسین و ابراهیم گودرزی، (1396)، «بازشناسی حدیث «الْامَامَ لَا یُغَسلُهُ الا الامَام» در گفتمان واقفیه و امامیه»، علوم حدیث، سال 22، شماره‌ی 4، صص 102-122.
۳۷. الحلی، حسن‌بن‌سلیمان، (1370 ق)، مختصر بصائر الدرجات، النجف الاشرف: منشورات المطبعه الحیدریه.
۳۸. الحلی، حسن‌بن‌یوسف‌بن‌مطهر حلی، (1381 ق)، رجال العلامه الحلی، خلاصه الاقوال فی معرفه احوال الرجال، النجف الاشرف: منشورات المطبعه الحیدریه.
۳۹. الحلی، حسن‌بن‌یوسف‌بن‌مطهر حلی، (1417 ق)، المستجاد من کتاب الارشاد، تحقیق محمود البدری، قم: مؤسسه المعارف الاسلامی.
۴۰. الخصیبی، حسین‌بن‌حمدان، (1419 ق)، الهدایه الکبری، بیروت: البلاغ.
۴۱. الخَطاوی، وِسَام، (1427 ق)، المناهج الروَائِیه عند شریف المرتضی، قم: مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث.
۴۲. الخطیب‌البغدادی، ابی‌بکر احمد‌بن‌علی، ( 1422ق) تاریخ مدینه السلام، تحقیق و تعلیق بشار عواد معروف، بیروت: دار الغرب الاسلامی.
۴۳. الخوارزمی، ابوالمؤید الموفق‌بن‌احمد المکی، (1418 ق)، مقتل الحسین، تحقیق محمد السماوی، تصحیح دار انوار الهدی، قم: منشورات انوار الهدی.
۴۴. دینوری، ابوحنیفه احمد‌بن‌داود، (1368 ق)، الاخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، قم: منشورات الراضی.
۴۵. رازی‌قزوینی، نصیرالدین ابوالرشید عبدالجلیل، (1358 ق)، نقض (بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض)، تصحیح میرجلال‌الدین محدّث، تهران: انجمن اثار ملی.
۴۶. راوندی، قطب‌الدین ابوالحسین سعید‌بن‌هبة‌الله، (1409 ق)، الخرائج و الجرائح، تحقیق مؤسسة الامام المهدی، قم: مؤسسه الامام المهدی.
۴۷. سبحانی، الشیخ جعفر، (1424 ق)، معجم طبقات المتکلمین، تقدیم و اشراف جعفر سبحانی، قم: مؤسسه الامام الصادق.
۴۸. الشامی، جمال‌الدین‌بن‌یوسف‌بن‌حاتم، (1420 ق)، الدر النظیم فی مناقب الائمه اللهامیم، تحقیق مؤسسه النشر الاسلامی، قم: جامعه مدرسین.
۴۹. الشهرستانی، ابوالفتح محمد‌بن‌عبدالکریم، (1413 ق)، الملل و النحل، تحقیق احمد فهمی محمد، الطبعه الثانیه، بیروت: دار الکتب العلمیه.
۵۰. شیخ بهائی، محمد‌بن‌الحسین‌بن‌عبدالصمد، (1390 ق)، الوجیزه فی علم الدرایه، قم: مکتبه بصیرتی.
۵۱. الصغیر، محمدحسین‌علی، (1431 ق)، الامام موسی‌بن‌جعفر (ع) ضحیة الارهاب السیاسی، الطبعه الثانیه، بیروت: مؤسسه البلاغ.
۵۲. الصفار، ابوجعفر محمد‌بن‌الحسن، (1404 ق)، بصائر الدرجات فی فضائل آل‌محمد (علیه السلام)، قم: مکتبه آیه‌الله المرعشی‌النجفی.
۵۳. صلاه الجمعه، کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی، شماره بازیابی 4/128 خ.
۵۴. الطباطبائی، السیدمحمدحسین، (1417 ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: منشورات مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
۵۵. طبرسی، فضل‌بن‌حسن، (1417 ق)، اعلام الوری باعلام الهدی، تصحیح مؤسسه آل‌البیت، قم: مؤسسه آل‌البیت.
۵۶. طبری ‌آملى صغیر، محمد‌بن‌جریر‌بن‌رستم‌، (1413 ق)، دلائل الامامة، تحقیق قسم الدراسات الاسلامیه مؤسسه البعثه، قم: بعثت‌.
۵۷. طبری، ابوجعفرمحمد‌بن‌جریر، (1387 ق)، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، الطبعه الثانیه، بیروت: دار التراث.
۵۸. طوسی، ابوجعفر محمد‌بن‌حسن، (بی‌تا)، الفهرست، تصحیح و تعلیق السیدمحمدصادق آل‌بحر‌العلوم، النجف: المکتبه المرتضویه.
۵۹. طوسی، ابوجعفر محمد‌بن‌حسن، (1387 ق)، المبسوط فی الفقه الامامیه، تحقیق سیدمحمدتقی الکشفی، الطبعه الثالثه، تهران: المکتبه المرتضویه لاحیاء الاثار الجعفریه.
۶۰. طوسی، ابوجعفر محمد‌بن‌حسن، (1411 ق)، کتاب الغیبه للحجه، تحقیق عبادالله تهرانی و علی‌احمد ناصح، قم: دار المعارف الاسلامیه.
۶۱. العروسی‌الحویزی، عبد علی‌بن‌جمعه، (1415 ق)، تفسیر نور الثقلین، تحقیق هاشم رسولی‌محلاتی، چاپ چهارم، قم: اسماعیلیان.
۶۲. عطائی‌نظری، حمید، (1397)، «نگاهی به ادوار و مکاتب کلامی امامیه در قرون امامیه»، آینه پژوهش، سال ۲۹، شماره‌ی ۳، صص ۳ـ56.
۶۳. علم‌الهدی، سیدمرتضی علی‌بن‌الحسین، (بی‌تا)، رسائل الشریف المرتضی، تقدیم و اشراف السیداحمد الحسینی، بیروت: مؤسسه النور للمطبوعات.
۶۴. علم‌الهدی، سیدمرتضی علی‌بن‌الحسین، (1373 ق)، «الاصول الاعتقادیه»، فی: نفائس المخطوطات، المجموعه الثانیه، تحقیق محمدحسن آل‌یاسین، بغداد: دار المعارف، صص 82_79.
۶۵. علم‌الهدی، سیدمرتضی علی‌بن‌الحسین، (1376 ق)، الذریعه الی اصول الشریعه، تصحیح ابوالقاسم گُرجی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
۶۶. علم‌الهدی، سیدمرتضی علی‌بن‌الحسین، (1410 ق)، الشافی فی الامامه، تحقیق و تعلیق السیدعبدالزهراء الحسینی، تصحیح السید فاضل المیلانی، الطبعه الثانیه، تهران: مؤسسه الصادق للطباعه و النشر.
۶۷. علم‌الهدی، سیدمرتضی علی‌بن‌الحسین، (1411 ق)، الذخیره فی علم الکلام، تحقیق السیداحمد الحسینی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
۶۸. علم‌الهدی، سیدمرتضی علی‌بن‌الحسین، (1419 ق)، شرح جُمل العِلم و العَمل، تصحیح و تعلیق یعقوب جعفری، تهران: دار الاسوه للطباعه و النشر.
۶۹. علم‌الهدی، سیدمرتضی علی‌بن‌الحسین، (1431 ق)، تفسیر الشریف المرتضی (نفائِسُ التاویل)، تصحیح السید مجتبی احمد الموسوی، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
۷۰. فتال‌نیشابوری، محمد‌بن‌احمد، (1375 ق)، روضه الواعظین و بصیره المتعظین، قم: منشورات الشریف الرضی.
۷۱. القَرَشی، باقر شریف، (1431 ق)، حیاه الامام موسی‌بن‌جعفر (دراسهٌ وتحلیل)، تحقیق مهدی‌باقر القَرَشی، الکاظمین: العتبة الکاظمیه المقدسه.
۷۲. القمی، عباس، (1379)، منتهى الامال فی تواریخ النبی و الال، قم: دلیل ما.
۷۳. کراجکی، محمد‌بن‌علی، (1410 ق)، کنز الفوائد، تحقیق عبدالله نعمه، قم: دار الزخائر.
۷۴. الکلینی، ابی‌جعفر محمد‌بن‌یعقوب، (1407 ق)، الکافی، تحقیق علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، الطبعه الرابعه، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
۷۵. الکُورانی‌العاملی، علی، (1431 ق)، الامام الکاظم (ع) سید بغداد و حامیها و شفیعها، تقدیم محمدعلی الحلو، الکربلاء: العتبه الحسینیه المقدسه.
۷۶. المازندرانی، محمدصالح‌بن‌احمد، (1382 ق)، شرح الکافی الاصول و الروضه، تهران: المکتبه الاسلامیه.
۷۷. المالکی‌المکی، علی‌بن‌محمد‌بن‌احمد‌بن‌صباغ، (1422 ق)، الفصول المهمه فی معرفه الائمه، قم: دار الحدیث.
۷۸. مجلسی، محمدباقر، (1403 ق)، بحار الانوار الجامعه لِدُرر اخبار الائمة الاطهار، الطبعه الثالثه المصححه، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
۷۹. مجلسی، محمدباقر، (1404 ق)، مراه العقول فی شرح اخبار آل‌الرسول، تحقیق هاشم رسولی‌محلاتی، چاپ دوم، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
۸۰. محسنی، محمدآصف، (1426 ق)، مَشرَعَه بحارالانوار، الطبعه الثانیه، بیروت: مؤسسه العارف للمطبوعات.
۸۱. محی‌الدین، عبدالرزاق، (1957م)، ادب المرتضی من سیرته و آثاره، بغداد: مطبعه المعارف.
۸۲. المدرسی، السیدمحمدتقی، (1431 ق)، الامام الکاظم قُدوه و اسوه، الطبعه الثانثه، بیروت: مرکز العصر للثقافة والنشر.
۸۳. مدرسی‌طباطبائی، سیدحسین، (1368)، مقدمه‌ای بر فقه شیعه (کلیات و کتاب‌شناسی)، ترجمه‌ی محمدآصف فکرت، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
۸۴. المسعودی، ابوالحسن علی‌بن‌الحسین‌بن‌علی، (1409 ق الف)، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، الطبعه الثانیه، قم: دار الهجره.
۸۵. المسعودی، ابوالحسن علی‌بن‌الحسین‌بن‌علی، (1409 ق ب)، اثبات الوصیه للامام علی‌بن‌ابی‌طالب علیه‌السلام، الطبعه الثانیه، بیروت: دار الاضواء.
۸۶. مفید، محمد‌بن‌محمد‌بن‌النعمان، (1413 ق الف)، الارشاد فی معرفه حجج‌الله علی العباد، قم: المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید.
۸۷. مفید، محمد‌بن‌محمد‌بن‌النعمان، (1413 ق ب)، التذکره باصول الفقه، قم: المؤتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید.
۸۸. مفید، محمد‌بن‌محمد‌بن‌النعمان، (1413 ق ج)، تصحیح اعتقادات الامامیه، الطبعه الثانیه، قم: المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید.
۸۹. مفید، محمد‌بن‌محمد‌بن‌النعمان، (1434 ق)، المزار الکبیر، تحقیق احمد علی مجید الحلی، قم: منشورات مکتبه العلامه المجلسی.
۹۰. مهریزی، مهدی، (1390)، حدیث‌پژوهی، چاپ دوم، قم: مؤسسه علمى فرهنگى دار الحدیث.
۹۱. النجاشی، ابوالعباس احمد‌بن‌علی‌بن‌احمد، (1418 ق)، رجالُ النجاشی، تحقیق السیدموسی الشبیری‌الزنجانی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بِقُم.
۹۲. النقدی، جعفرابن‌الحاج‌محمد، (1948 م)، تاریخ الامامین الکاظمین علیهماالسلام و روضتهما الشریفه، بغداد: المطبعه العربیه.
۹۳. النوری‌الطبرسی، المیرزا الشیخ حسین، (1411 ق)، مُستدرک الوسائل و مُستنبط المسائل، تحقیق مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام لاحیاء التراث، الطبعه الثانیه، بیروت: مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام لاحیاء التراث.
۹۴. یاقوت الحموی، شهاب‌الدین یاقوت‌بن‌عبدالله الرومی، (1993 م)، معجم الادباء ارشاد الاریب الی معرفه الادیب، تحقیق احسان عباس، بیروت: دار الغرب الاسلامی.
۹۵. یعقوبی، احمد‌بن‌ابی‌یعقوب‌بن‌جعفر، (بی‌تا)، تاریخ الیعقوبی، بیروت: دار صادر.