مواضع پارادوکسیکال غزالی در مواجهه‌ با فلاسفه، اباحه‌گرایان، متصوفه

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

دانشیار دانشگاه اصفهان

چکیده

ابوحامدمحمد غزالی ازجمله اندیشمندانی است که در طول زندگی پُرفرازونشیب خود به مواجهه‌ی فکری با اندیشه‌های گوناگون پرداخته و برای آنچه صلاح دین و دنیای مسلمانان می‌پنداشت، آرا و عملکرد پیشینیان و معاصران را به ‌چالش ‌کشیده است. او در جای‌جای آثارش، درخصوص چگونگی مواجهه با دیدگا‌ه‌های مقبول و مطرود، ملاک و معیارهای علمی یا اخلاقی را مطرح‌ کرده و گروه‌های مختلف را به پیروی از آن دعوت کرده است. مقاله‌ی حاضر در صدد آزمودن پایبندی خود غزالی به ملاک‌های یادشده است و این امررا با بررسی مواضع وی در برخورد با فیلسوفان و اباحه‌گرایان ‌مسلمان )صوفی‌نمایان( دریک‌سو و متصوفه درسوی‌دیگر، به انجام‌ می‌رساند. این مقاله که با روش تحقیق کتابخانه‌ای انجام می‌شود، تلاش دارد تحلیل خود را با مقابل‌نهادن عین متون و آثار غزالی و استفاده‌ی حداقلی از آثار دیگران ارائه کند و به تعبیری، غزالی را با ترازوی خود غزالی بسنجد. مقایسه‌ی دیدگاه غزالی و نحوه‌ی برخوردش با آراء و افعال سه دسته‌ی یادشده نشان می‌دهد که معیارهای پسندیده‌ای همچون آزاداندیشی، حفظ‌ بی‌طرفی، محافظت بر دماء ‌مسلمین و دوری از جانب‌داری ‌گروه‌گرایانه، در موضع‌ گیری‌های وی به‌نحوی دوگانه مطرح بوده و در آثارش انعکاس‌ یافته‌ است.
 

کلیدواژه‌ها


1. قرآن کریم
2. ابن‌‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، (۱۳۷۶)، الالهیات ‌من‌ کتابالشفاء، تحقیق حسن ‌حسن‌زاده آملی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
3. _________________ ، (۱۳۶۴)، النجاه ‌من‌ الغرق ‌فی‌ بحر الضلالات، ویرایش محمدتقی‌ دانش‌‌پژوه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
4. _________________ ، (۱۹۴۹م)، الاضحویه ‌فی امر ‌المعاد، ضبطها و حققها الاستاذ سلیمان‌ دنیا، القاهره: دار الفکر العربی.
5. _________________ ، (۱۳۷۹)، الاشارات ‌و ‌التنبیهات، ج ۳، تهران: دفتر نشر کتاب.
6. اردکانی، سیدحسن، (۱۳۸۹)، «غزالی و اخلاق داوری»، مندرج در: مجموعه‌مقالات غزالی‌پژوهی، به کوشش هدایت جلیلی، تهران: خانه‌ی کتاب، صص: 1۲۶ - ۱۴۷.
7 .ابراهیمی دینانی، غلامحسین، (۱۳۹۰)، منطق و معرفت در نظر غزالی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
8. بغدادی، عبدالقاهر، (بی‌تا)، الفرق ‌بین ‌الفرق، تحقیق محی‌الدین‌ عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفه.
9. پورجوادی، نصرالله، (۱۳۸۱الف)، دو مجدد، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
10. دانش‌پژوه، محمدتقی، (۱۳۸۹)، «ستیهندگی غزالی یا دو گونه ستیزه‌نامه‌ی او»، مندرج در: غزالی‌نامه، ج ۱، به اهتمام میثم کرمی، تهران: انتشارات حکمت با همکاری مؤسسه‌ی پژوهشی حکمت و فلسفه‌ی ایران، صص: ۱۰۹- ۱۴۵.
11. دنیا، سلیمان، (۱۹۷۲)، تحقیق و تقدیم علی تهافت الفلاسفه، القاهره: دارالمعارف.
12. رحیم‌پور، فروغ‌السادات، (۱۳۹۱)، «نقدی بر جایگاه زن در اندیشه‌ی غزالی»، فصلنامه‌ی پژوهش‌نامه‌ی زنان، سال سوم، شماره‌ی اول، صص: ۷۱- ۱۰۰.
13. شیخ، سعید، (۱۳۶۵)، تأثیر غزالی، ترجمه‌ی نصرالله پورجوادی، مندرج در تاریخ فلسفه در اسلام، میان محمد شریف، تهیه و گردآوری و ترجمه‌ی فارسی زیر نظر نصرالله پورجوادی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
14. طوسی، ابوجعفر محمدبن الحسن، (1414ق)، الامالی، قم: دارالثقافه.
15. غزالی، ابوحامدمحمد،(1972م)، تهافت ­الفلاسفه،تحقیق و تقدیم سلیمان­ دنیا،قاهره:دارالمعارف.
16. _______________، (1424ق)، الاقتصاد فی­ الاعتقاد، بیروت: دارالکتب العلمیه.
17. _______________، (1413ق)، فیصل ­التفرقه ­بین ­الاسلام ­و ­الزندقه، علق­ علیه محمود بیجو، دمشق: بی­نا.
18. _______________، (1333)، فضایل ­الانام­ من ­رسائل ­حجه ­الاسلام (مکاتیب فارسی غزالی)،تصحیح عباس­اقبال، تهران: کتابفروشی ابن­ سینا.
19. _______________، (1964م)، فضایح ­الباطنیه، حققه و قدم ­له عبدالرحمن ­بدوی، القاهره: الدار القومیه للطباعه­.
20. _______________، (1381ب)، رساله ­در ­بیان ­حماقت ­اهل­ اباحت، (مندرج در: دو مجدد)، تهران: مرکز­ نشر دانشگاهی.
21. _______________، (1381ج)، مکتوب ­در ­رد اهل­ اباحه، (مندرج در: دو مجدد)، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
22. _______________، (1406ق)، جواهر القرآن،تحقیق الشیخ محمدرشید رضا القبانی، بیروت: داراحیاء العلوم.
23. _______________، (بی‌تا)، احیاء ­علوم ­الدین، بیروت: دارالمعرفه.
24. _______________، (بی­تا الف)،رساله ­خلاصه ­التصانیف، (مندرج در: مجموعه ­رسایل ­الامام الغزالی)، حققها ابراهیم­امین­ محمد، القاهره: المکتبه­ التوفیقیه.
25. _______________، (بی­تا ب)، معراج السالکین، (مندرج در: مجموعه ­رسایل­ ­الامام الغزالی)، حققها ابراهیم­امین­ محمد، القاهره: المکتبه ­التوفیقیه.
26. _______________، (بی­تا ج)، رساله ­بدایه ­الهدایه، (مندرج در: مجموعه ­رسایل ­­الامام الغزالی)، حققها ابراهیم­ امین­محمد، القاهره: المکتبه ­التوفیقیه.
27. _______________، (بی­تا د)، روضه ­الطالبین ­و ­عمده ­السالکین، (مندرج در: مجموعه­ رسایل­ ­الامام الغزالی)، حققها ابراهیم­ امین ­ محمد، القاهره: المکتبه­ التوفیقیه.
28. _______________، (بی­تا ه)، الجام ­العوام­ عن ­علم­ الکلام، (مندرج در: مجموعه­ رسایل­ ­الامام الغزالی)، حققها ابراهیم­امین­ محمد، القاهره: المکتبه ­التوفیقیه.
29. _______________، (بی‌تا و)، المنقذ من الضلال، (مندرج در: مجموعه­ رسایل­ ­الامام الغزالی)، حققها ابراهیم­امین­ محمد، القاهره: المکتبه ­التوفیقیه.
30. _______________، (1371)، کیمیای ­سعادت، تصحیح احمد آرام، تهران: ناشران.
31. کمپانی زارع، مهدی، (۱۳۹۱)، حیات فکری غزالی (تصحیح، ترجمه، تحلیل و نقد رساله المنقذ من الضلال)، تهران: نگاه معاصر.
32. کوربن، هانری، (1۳۷۷)، تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه‌ی جواد طباطبایی، تهران: انتشارات کویر.
33. مفید، محمد بن ­نعمان، (1403ق)، الامالی، تحقیق علی‌اکبر غفاری- حسین استاد ولی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
34. یثربی، یحیی، (۱۳۸۴)، نقد غزالی (تحلیلی از خرد ورزی و دینداری امام محمد غزالی)، تهران: کانون اندیشه‌ی جوان.