ارزش معرفتی ظن بر پایه‌ی تصویرسازی فخر رازی (از اعتبار معرفت‌شناختی ظن تا کارکردهای آن در خداشناسی و دواعی فعل)

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 گروه معارف اسلامی دانشگاه امام خمینی (ره)

2 گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه مازندران

چکیده

در این جستار تصویرسازی فخر رازی از ظن و اعتبار معرفتی آن بررسی می‌شود. معناشناسی ظن در اندیشه‌ی رازی نشان از کاربردهای معنایی متفاوت آن دارد. در این مقاله تلاش می‌شود به مهم‌ترین وجوه اعتبارسنجی ظن در معرفت‌شناسی رازی پرداخته شود. از میان وجوه شش‌گانه‌ی اعتبار ظن که در این جستار شناسایی و صورت‌بندی شده است، دو تصویر واقع‌نمایی ظنون و نیز وجه تکثری ظنون در ایجاد یقین، اهمیت دارد. حیثیت واقع‌نمایی مهم‌ترین وجه اعتباربخشی یقین و ادراکات حقیقی است که بر انکشاف مطابَقی استوار است. اما آیا ظن نیز این وجه اعتبارسنجی را دارد و به‌طور کلی، در این واقع‌نمایی چه جایگاهی دارد؟ رازی شناخت‌های ظنی را در فرایندی از معرفت‌زایی قرار می‌دهد که در این فرایند، تکثر انگاره‌داشت‌ها، زمینه‌ساز ایجاد/تولید یقین در انسان (استنتاج یقین از ظن در وجه تکثری) است. ظن در وجه تکثری، آن هنگام واقعیت را بازنمایی می‌کند که در فرایند ایجاد یقین قرار گیرد و میان انگاره‌داشت‌های ادعایی، با محکی واقعی که فرآورده‌ی فرایند از آن حکایت می‌کند، ارتباط وجود داشته باشد. به‌همین‌سبب، رازی در توصیف این ارتباط، از واژه‌ی افاده یا زمینه‌ساز، در برابر دستیابی که در برخی ادراکات حقیقی است، استفاده می‌کند و خود، مصحح و منشأ واقع‌نمایی و اعتبار معرفتی انگاره‌داشت است. از‌این‌رو، رازی در تفکری فرایندی و سیستمی، ظن را تحلیل می‌کند و آن را بریده از دیگر باورداشت‌های انسان لحاظ نمی‌کند. رازی نمونه‌ی کاربست معرفتی ظن در فرایند یقین‌آوری را در دلایل پذیرش وجود خداوند و دواعی فعل طراحی می‌کند.

کلیدواژه‌ها


 
۱. الیاسی، محمدحسین، (۱۳۸۸)، «مبانی نظری و عملی اقناع و مجاب‌سازی»، فصلنامه مطالعات بسیج، سال ۱۲، شماره ۴۵، زمستان، صص: ۴۱ـ۷۱.
۲. امینی، علیرضا و داداشی، محمدرضا، (۱۳۹۲)، «مفهوم و ماهیت اطمینان در علم اصول»، مجله مطالعات فقه و حقوق اسلامی، سال ۵، شماره ۸، بهار و تابستان، صص: ۷ـ۳۴.
۳. برنجکار، رضا، و نصرتیان، مهدی، (۱۳۹۳)، «اعتبار ظن در اعتقادات»، فصلنامه اندیشه نوین دینی، سال ۱۰، شماره ۳۹، صص: ۶۷ـ۸۲.
۴. پویمن، لوییز، (۱۳۸۷)، معرفتشناسی، ترجمه رضا محمدزاده، تهران: دانشگاه امام صادق.
۵. رازی، فخرالدین، (بی‌تا)، الهیات الملخص، نسخه‌ی خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره ثبت ۳۹۲۱.
۶. _________ ، (۱۳۴۱)، البراهین در علم کلام، تصحیح سید محمدباقر سبزواری، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
۷. _________ ، (۱۴۲۰ق)، تفسیر مفاتیح الغیب، چاپ سوم، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
۸. _________ ، (۱۴۰۶ق)، شرح اسما الله الحسنی (لوامع البینات)، قاهره: مکتبة الکلیات الازهریة.
۹. _________، (۱۴۰۴ق)، شرحی الاشارات و التنبیهات، قم: مکتبة آیة‌الله مرعشی.
۱۰. _______، (۱۴۱۴ق)، القضا و القدر، تحقیق محمد معتصم، چاپ دوم، بیروت: دار الکتب العربی.
۱۱. _________، (۱۴۱۱ق)، المباحث المشرقیه، چاپ دوم، قم: انتشارات بیدار.
۱۲. _________، (۱۴۱۱ق/ب)، المحصل‌، مقدمه و تحقیق دکتر اتاى، عمان: دار الرازی‌‌. ‌
۱۳. _________، (۱۴۰۷ق)، المطالب العالیه من العلم الالهی، تصحیح حجازی سقا، بیروت: دارالکتب العربی.
۱۴. _________ ، (بی‌تا)، معالم اصول الدین، تحقیق عبدالرؤف سعد، مکتبه الکلیّات الازهریه.
۱۵. _________، (۱۳۸۱)، منطق الملخص، تصحیح احد فرامرز قراملکی و آدینه اصغری‌نژاد، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق.
۱۶. _________، (بی‌تا)، نهایة العقول، نسخه‌ی خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره
ثبت ۲۰۷۷۱.
۱۷. راغب اصفهانی، (۱۴۳۰ق)، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، چ.4، دارالقلم.
۱۸. ساروخانی، باقر، (۱۳۸۳)، «اقناع؛ غایت ارتباطات»، مجله نامه علوم اجتماعی، شماره ۲۳، خرداد، صص: ۹۳ـ۱۱۵.
۱۹. شاکر، محمدکاظم، (۱۳۸۶)، «پژوهشی در معنای ظن و جایگاه معرفتی و اخلاقی آن در قرآن»، مجله مقالات و بررسی‌ها، تابستان، دفتر ۸۴، صص: ۱۰۷ـ۱۲۵.
۲۰. شمس، منصور، (۱۳۸۷)، آشنایی با معرفت‌شناسی، چاپ دوم، تهران: انتشارات طرح نو.
۲۱. صدوق، محمد، (۱۳۹۸ق)، توحید، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
۲۲. طباطبایی، محمد حسین، (۱۴۱۷)، تفسیر المیزان، چاپ پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
۲۳. طوسی، نصیرالدین، (۱۳۷۵)، شرح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا، قم: نشر البلاغة.
۲۴. علیشاهی، ابوالفضل و همکاران، (۱۳۹۵)، «مبانی حجیت ظن متآخم به علم و سازوکارهای تشخیص آن»، فصلنامه جستارهای فقهی و اصولی، سال ۲، شماره ۵، صص: ۹۱ـ۱۱۸.
۲۵. فارابی، ابونصر، (۱۴۰۵)، فصوص منتزعه، تحقیق فوزی نجار، چاپ دوم، انتشارات الزهرا.
۲۶. ________، (۱۴۰۸)، المنطقیات، تحقیق محمدتقی دانش‌پژوه، قم: انتشارات کتابخانه آیه‌الله مرعشی نجفی.
۲۷. فعالی، محمدتقی، (۱۳۷۹)، درآمدی بر معرفتشناسی دینی و معاصر، چاپ دوم، قم: انتشارات معارف قم.
۲۸. فیاضی، غلامرضا، (۱۳۸۷)، درآمدی بر معرفت‌شناسی، چاپ دوم، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
۲۹. قربانی، هاشم و ابوالحسنی نیارکی، فرشته، (۱۳۹۴)، «تبیین کارکردی تکثر دلایل اثبات خدا: فخر رازی و سویین‌برن»، فصلنامه پژوهش‌های اعتقادی ـ کلامی، سال ۵، شماره ۱۷، بهار، صص: ۵۱ـ۷۶.
۳۰. قرشی، سید علی‌اکبر، (۱۴۱۲)، قاموس قرآن، تهران: دارالکتب الاسلامی.
۳۱. ملاصدرا، (۱۳۶۳)، مفاتیح الغیب، تصحیح محمد خواجوی، تهران: مؤسسه تحقیقات فرهنگی.
۳۲. محمدزاده، حسین، (۱۳۸۶)، کاوشی در ژرفای معرفت‌شناسی: منابع معرفت، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
۳۳. محمدی، عبدالله، (۱۳۹۳)، «ارزش معرفت‌شناختی اطمینان»، مجله معرفت فلسفی، سال ۱۱، شمار ۳، بهار، ۳۵ـ۵۸.
۳۴. مصطفوی، حسن، (۱۳۶۸)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.