واکاوی اقسام فاعل در مکتب صدرایی با تکیه بر آثار صدرالمتألهین و حاجی سبزواری

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1  استادیار بخش فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه شیراز

2  استادیار بخش فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه شیراز

چکیده

در متون فلسفی، فاعل را به اقسام مختلفی تقسیم نموده‌اند که مهم‌ترین آن، تقسیم فاعل به اقسام هشت­گانه‌ی بالطبع، بالقسر، بالجبر، بالتسخیر، بالقصد، بالعنایه، بالرضا و بالتجلی است. نگارنده با مراجعه به آثار صدرالمتألهین و حاجی سبزواری و بررسی و تحلیل عقلی تقسیم و تقریر آنها از اقسام فاعل و با تأمل در دیدگاه‌های مختلف سایر حکیمان و متکلمان مسلمان، به این نکته پی برده‌است که تقسیم فوق که مشهورترین تقسیم در این زمینه است، اولا تقسیم محصلی نیست و ابهامات و کاستی­هایی دارد و ثانیا تنها تقسیم مطرح در این زمینه نیست؛ به همین جهت تلاش نموده‌است تا با هدف رفع ابهامات و نواقص آن تقسیمات و ارائه‌ی تقسیمی نسبتا جامع، در ابتدا صورت‌بندی‌های جدید و متعددی از اقسام فاعل بر اساس نظرات ملاصدرا و حاجی سبزواری مطرح نماید و در پایان با ترکیب نقاط قوت تقسیمات مختلف و حذف نقاط ضعف و اضافه برخی اقسام، سه صورت‌بندی متفاوت و نسبتا جامع دو تا بر مبنای مشهور و دیگری بر مبنای نظر مختار نگارنده- ارائه نماید که در نهایت، فاعل‌هایی نظیر بالطبع، بالقسر، بالجبر به معنای مشهور و بالقصد به معنای خاص یا مشهور، به دلیل ابهامات و ایراداتی که داشتند، از فهرست اقسام فاعل حذف نموده و اقسام دیگری مانند فاعل‌های نظیر بالطبیعه، بالجبر به معنای جدید، بالاکراه، بالداعی به معنای خاص و بالاراده به معنای اخص، که می‌تواند نقصان مزبور را تا حدود زیادی برطرف نماید، به فهرست اقسام فاعل اضافه کرده ‌است.

کلیدواژه‌ها


1. ابن ‌فورک، ابی بکر محمد بن الحسن، (1986م)، مجرد مقالات الشیخ ابیالحسن الاشعری، بیروت: دارالمشرق.
 
2. بغدادی، ابوالبرکات، (1373)، المعتبر فی الحکمه، ج3، اصفهان: دانشگاه اصفهان.
 
3. حسینی طهرانی، سید هاشم، (1365)، توضیح المراد (تعلیقه علی شرح الاعتقاد)، تهران: انتشارات مفید.
4. حمید مفتی، محمد ابوالفضل محمد، (1374)، قاموس البحرین، تصحیح علی اوجبی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی با همکاری دفتر نشر میراث مکتوب.
 
5. رازی تهرانی، میر قوام الدین محمد، (1374)، عین الحکمه، تصحیح علی اوجبی، تهران: دفتر نشر میراث مکتوب.
6. سبزواری، ملاهادی، (1369)، شرح المنظومه، ج1،تصحیح و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، تحقیق و تقدیم مسعود طالبی، تهران: نشر ناب.
7. ــــــــــــــــــ،(1369)، شرح المنظومه، ج2، تصحیح و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، تحقیق و تقدیم مسعود طالبی، تهران: نشر ناب.
8. ــــــــــــــــــ، (1990م)، تعلیقه بر الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، ج2، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
9. ــــــــــــــــــ،  (1360)، تعلیقه بر الشواهد الربوبیه، تعلیق و تصحیح و مقدمه سید جلال‌الدین آشتیانی، مشهد: دار احیاء التراث العربی، المرکز الجامعی للنشر.
 
10. صدرالمتالهین، محمد بن ابراهیم، (1990م)، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، ج 2، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
11. ــــــــــــــــــ، (1990م)، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، ج 3، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
12. ــــــــــــــــــ، (1990م)، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، ج 5، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
13. ــــــــــــــــــ، (1990م)، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، ج 6، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
14. ــــــــــــــــــــ، (1382)، تعلیقه و شرح بر الهیات شفا، ج2، تصحیح نجفقلی حبیبی، به اشراف سید محمد خامنه­ای، تهران: انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا.‏
15. ـــــــــــــــــــ، (بی تا)، الحاشیة على الهیات الشفاء، قم: انتشارات بیدار.
 
16. ـــــــــــــــــــ، (1378)، رسالة فى الحدوث، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
17. ـــــــــــــــــــ، (1363)، المشاعر، بی‌جا: کتابخانه­ی طهوری.
 
18. ـــــــــــــــــــ، (1341ش)، العرشیه، ترجمه­ی غلامحسین آهنی، اصفهان: انتشارات مهدوی.
 
19. ـــــــــــــــــــ، (1360)، الشواهد الربوبیة، با تعلیقات ملاهادی سبزواری، تعلیق و تصحیح و مقدمه سید جلال‌الدین آشتیانی، مشهد: دار احیاء التراث العربی، المرکز الجامعی للنشر.
 
20. ــــــــــــــــــ، (بی تا)، المظاهر الالهیة فی اسرار العلوم الکمالیة، تحقیق سید جلال الدین آشتیانی، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
21. طباطبایی، محمد حسین، (1362)، نهایةالحکمة، به اشراف میرزا عبدالله نورانی، قم: موسسه النشر الاسلامی.
22. فارسی نژاد، علی‌رضا و  زارعی، علی‌رضا، (1394)، «ابتکار فیض کاشانی در تبیین مسأله‌ی امر بین الامرین»، فصلنامه آینه معرفت، شماره 42، صص: 111-132.
 
23. فیض کاشانی، ملامحسن، (1375اصول المعارف، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
24. لوکری، ابوالعباس، (1373)، بیان الحق بضمان الصدق، تهران: مؤسسه بین‌المللی اندیشه و تمدن اسلامی.
25. مجمع البحوث الاسلامیه، (1414ق)، شرح المصطلحات الفلسفیه، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیه.
 
26. معین، محمد، (1379)، فرهنگ فارسی، ج2، تهران: امیر کبیر.