اراده ی خدا نسبت به افعال انسان از منظر فخر رازی و طبرسی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشکده الاهیات دانشگاه فردوسی مشهد

2 کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم

چکیده

 دیری است که متکلمان مسلمان در خصوص تعلق اراده‌ی خداوند به افعال انسان به منازعه برخاسته‌اند و این نزاع در کاوش‌های تفسیری نیز به ظهور رسیده است. در این میان، رویکرد دو مکتب اشعری و شیعی در نگاه دو مفسر، «فخر رازی» و «طبرسی» نسبت به موضوع یادشده در خور تأمل است. از نظر فخر رازی، خداوند خالق همه‌ی کائنات و از جمله اعمال انسان و تحقق‌بخش همه‌ی آن‌هاست و بی آن‌که فرقی بین اعمال خوب یا بد انسان باشد، همه‌ی آن‌ها مشمول قضا و اراده‌ی الاهی واقع شده‌اند. اما طبرسی تعلق اراده‌ی خدا به شرور (و از جمله اعمال ناپسند انسان) را مطلقاً نفی می‌کند. جای این پرسش است که آیا اختلاف پدیدآمده لفظی است یا واقعی؛ اگر به فرض، مراد اشاعره از تعلق اراده‌ی خدا به کفر و ایمان، اراده‌ی تکوینی باشد و مراد طبرسی از عدم تعلق اراده‌ی خدا به کفر، اراده‌ی تشریعی، کلام هر دو در جای خود صحیح خواهد بود. این مقاله، ضمن بحثی کلامی  ـ  قرآنی،  به تبیین و تحلیل دیدگاه‌های دو مفسر پرداخته است.

کلیدواژه‌ها


 
1. ابن بابویه، محمد بن علی، (1398 ق)، التوحید، قم: انتشارات جامعه مدرسین.
2. ابوزهره، محمد، [بی تا]، تاریخ المذاهب الاسلامیه فی السیاسه و العقائد و تاریخ المذاهب الفقهیه، [بی جا]: دار الفکر العربی.
3. اله بداشتی، علی، (1381)، اراده‌ی خدا از دیدگاه فیلسوفان و متکلمان و محدثان، قم: بوستان.
3. تهانوی، محمد علی، (1996 م)، کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، بیروت: مکتبه لبنان ناشرون.
4. تهرانی، محمد حسن (آقا بزرگ)، [بی تا]، الذریعه إلی تصانیف الشیعه، بیروت: دار الأضواء، چاپ دوم.
5. جعفری، محمد تقی، [ بی تا]، جبر و اختیار، تهران: انتشارات ولی عصر (عج).
6. حرانى، حسن بن شعبه، (1404 ق)، تحف العقول، قم: انتشارات جامعه مدرسین.
7. خمینی، روح الله، (1362)، طلب و اراده، ‌ترجمه و شرح سید احمد فهری‌، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
8. خوئی، ابوالقاسم، [ بی تا]، الامر بین الامرین، محمد تقی تبریزی، نجف: مطبعه الحیدریه.
9. دهدار، ‌محمد، (1372)، قضاء و قدر، با حاشیه‌ی حسن حسن زاده آملی، قم: انتشارات قیام.
10. ربانی، محمدحسن، (بهار ـ تابستان81)، «نظرگاه‌های ویژه‌ی علامه طبرسی»، پژوهش‌های قرآنی، ش 29 ـ 30.
11. زرکلی، خیر الدین، (1389 ق)، الأعلام، قاهره.
12. صبحی، احمد محمود، (1405ق)، فی علم الکلام دراسه فلسفیه لآراء الفرق الإسلامیه فی اصول الدین، بیروت: دار النهضه العربیه.
13. صدر، سیدموسی، (بهار ـ تابستان81)،  «کاوشی در مسایل کلامی مجمع البیان»، پژوهش‌های قرآنی، ش 29 ـ30.
14. صفدی، خلیل بن ایبک، (1420 ق)، الوافی بالوفیات، تحقیق أحمد أرناؤوط و ترکی مصطفى، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
15. طباطبایی، محمدحسین، (1417 ق)، المیزان فى تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم.
16. طبرسى، فضل بن حسن، (1372)، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، تهران: ناصر خسرو، چاپ سوم.
17. فاضل (یزدی مطلق)، ‌محمود، (1362)، معتزله، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
18. فخر رازی، محمد بن عمر، (1420 ق)، مفاتیح الغیب، بیروت: دار احیاء التراث العربى.
19. ــــــــــــــــــــــــ ، (1411ق)، المباحث المشرقیه، قم: مکتبه بیدار.
20. ــــــــــــــــــــــــ ، (1407 ق)، المطالب العالیه من العلم الاهی، تحقیق دکتر احمد حجازی السقاء، بیروت: دار الکتاب العربی.
21. ــــــــــــــــــــــــ ، (1420 ق)، کتاب المحصل و هو محصل افکار المتقدمین، مقدمه و تحقیق حسین اتای، قم: انتشارات شریف رضی.
22. قاضی عبد الجبار بن احمد، (1383ق)، شرح الاصول الخمسه، با حاشیه‌ی احمد بن حسین بن ابی هاشم، تحقیق دکتر عبد الکریم عثمان، قاهره: مکتبه وهبه.
23. کلینى، محمد بن یعقوب، (1365)، الکافی ، تهران: دار الکتب الإسلامیه.
24. گرجیان، محمدمهدی، (1375)، قضاء و قدر و جبر و اختیار،  قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم.
 25. مجلسى، محمد باقر، (1404 ق)، بحار الأنوار، بیروت: مؤسسه الوفاء.