نوسان ایمان و کفر از نظر ابن عربی و ملاصدرا

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد

2 دانشجوی دکترای مبانی نظری اسلام دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

ایمان در اندیشه‌ی دینی از بالاترین ارزش برخوردار است، ولی همیشه این سؤال مطرح بوده است که آیا همه‌ی مؤمنان از ایمانی یکسان و مشابه و در نتیجه از ارزشی مساوی برخوردارند؟ به عبارت دیگر، آیا ایمان و کفر افزایش و کاهش‌پذیر است؟
پذیرفتن هر یک از دو طرف مسأله، نتیجه‌ی پاسخ به سؤالاتی است از قبیل این‌که آیا ایمان و کفر امری بسیط است یا مرکب؟ و آیا عمل در حقیقتِ آن دو دخیل است یا خیر؟ دانشمندان اسلامی در پاسخ به این پرسش‌ها اختلاف نظر دارند. این مقاله متکفّل کشف و مقایسه‌ی دیدگاه دو تن از اندیشمندان برتر اسلامی، یعنی ملاصدرا و ابن عربی است.
با توجه به مستندات ملاصدرا، از قبیل آیات قرآنی، مبانی عمومی فلسفه او از جمله: اصالت وجود، تشکیکی بودن وجود، حرکت جوهری و ... و نظرات کلامی وی از جمله وجودی تلقی کردن کفر و ایمان و ...، این نتیجه به دست آمده است که کفر و ایمان در دیدگاه او، شدت و ضعف‌پذیر است.
اما ابن عربی به دلیل عدم ورود در بسیاری از مسایل مربوط به ایمان و کفر در آثار خود و نیز ذووجوه بودن عباراتی که در این باره از او به جا مانده است، نظر واحد و قطعی خود را ارائه نداده است. با این حال، با توجه به غلبه‌ی دلایل و شواهدِ دال بر تأییدِ امکان و وقوع نوسان در کفر و ایمان، باید توجیهاتی را ارائه داد تا اختلافات ظاهری و احتمالی را برطرف سازد. در صورت مدلّل نمودن مواردِ خاص، می‌توان گفت او نیز به کاهش و افزایش ایمان و کفر معتقد است، هرچند مبانی وی تنوع و استحکام مبانی صدرایی در امکان و روایی پذیرش شدت و ضعف در کفر  و ایمان را ندارد.

کلیدواژه‌ها


 
1. قرآن کریم.
2. ابن عربی، محمد بن علی، (1385)، فصوص الحکم، ترجمه، توضیح و تحلیل محمدعلی و صمد موحد، تهران: نشر کارنامه.
3. ــــــــــــــــ،  (2002 م)، مجموعه رسائل، تحقیق سعید عبدالفتاح، بیروت: الانتشار العربی.
4. ـــــــــــــــ، (2002م)، کتاب المعرفه، تحقیق سعید عبدالفتاح، بیروت: الانتشار العربی.
5. ـــــــــــــــ، [بی‌تا]، الفتوحات المکیه، تصحیح عثمان یحیی، قاهره: نشر الهیئه المصریه العامه للکتاب.
6. ـــــــــــــــ، (2002م)، کنه فیما لابد للمرید منه، تصحیح و تحقیق سعید عبدالفتاح، بیروت: الانتشار العربی.
7. ــــــــــــــ، (1386)، حجاب هستی (چهار رساله‌ی الاهی، احدیت، قربت، حُجُب، شقّ الجیب)، ترجمه‌ی گل بابا سعیدی، تهران: انتشارات جام.
8. ــــــــــــــ، (2004 م)، منزل المنازل الفهوانیه، تحقیق و تصحیح سعید عبدالفتاح، بیروت: الانتشار العربی.
9. ــــــــــــــ، (1386)، انسان کامل، گردآورنده: محمود محمود غراب، ترجمه‌ی گل بابا سعیدی، تهران: نشر جامی.
10. ــــــــــــ، (1383)، کشف المعنی عن سرّ اسماءالله الحسنی، تصحیح وسام الحظاوی، شرح و ترجمه‌ی علی زمانی قمشه‌ای، قم: نشر مطبوعات دینی.
11. ـــــــــــــ، (1419 ق)، کشف المعنی عن سر اسماءالله الحسنی، تصحیح و تحقیق پابلو بینیتو ، قم: نشر منشورات بخشایش.
12. ـــــــــــــ، [بی‌تا]، الفتوحات المکیه، بیروت: انتشارات دار صادر.
13. ـــــــــــــ، (2002م)، القطب و النقباء (در مجموعه رسایل)، تحقیق سعید عبالفتاح، بیروت: الانتشار العربی.
14. اشعری، ابوالحسن، [بی تا]، الابانه عن اصول الدیانه، تحقیق عباس صباغ، بی‌نا: دار النفایس.
15. ـــــــــــــــ، (1980)، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، تصحیح هلموت ریتر، انجمن مستشرقان آلمانی.
16. بغدادی، عبدالقادر، (1367)، الفرق بین الفرق، ترجمه‌ی محمدجواد مشکور، تهران: انتشارات اشراق.
17. تفتازانی، سعدالدین، (1370)، شرح المقاصد، تصحیح عبدالرحمن عمیره، قم: انتشارات شریف رضی.
18. جرجانی، سید شریف، (1370)، شرح المواقف، تصحیح محمد بدرالدین حلبی، قم: انتشارات شریف رضی.
19. جوادی، محسن، (1376)، نظریه‌ی ایمان در عرصه‌ی کلام و قرآن، قم: معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامی.
 20. سجادی، سیدجعفر، (1373)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: کتابخانه طهوری، چاپ دوم.
21. سبزواری، ملا هادی، (1366)، شرح المنظومه، قم: دارالعلم، چاپ پنجم.
22. شهید ثانی، (بی‌تا)، حقایق الایمان، تحقیق سید مهدی رجائی، قم: انتشارات کتابخانه‌ی آیه الله مرعشی.
23. صدرالمتألهین شیرازی، محمد بن ابراهیم، (1387)، تفسیر قرآن، تصحیح محمد خواجوی و محسن بیدارفر، قم: انتشارات بیدار.
24. ــــــــــــــــــ، (1363)، اسرار الآیات، ترجمه‌ی محمد خواجوی، تهران: مؤسسه‌ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
25. ــــــــــــــــ، (1385)، اسرار الآیات، تحقیق سید محمد موسوی، تهران: انتشارات حکمت.
26. ــــــــــــــــ، (1365)، رساله‌ی سه اصل، تصحیح حسین نصر، تهران: انتشارات مولی، چاپ سوم.
27. ــــــــــــــــ، (1981 م)، الاسفار الأربعه، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
28. ــــــــــــــــ، (1366)، الشواهد الربوبیه، ترجمه‌ی جواد مصلح، تهران: انتشارات صدا و سیما.
29. ــــــــــــــــ، (1346)، الشواهد الربوبیه، تصحیح و مقدمه‌ی سید جلال‌الدین آشتیانی، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.
30. ـــــــــــــــــ، (1364)، المظاهر‌الالهیه، ترجمه‌ی سیدحمید طبیبیان، تهران: امیرکبیر.
31. ــــــــــــــــــ، (1362)، مبدأ و معاد (بخش دوم)، ترجمه‌ی احمد حسینی اردکانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
32. ـــــــــــــــــــ، (1380)، مبدأ و معاد (بخش نخست)، ترجمه‌ی محمد ذبیحی: قم: انتشارات اشراق.
33. ــــــــــــــــــــ، (1384)، شرح بر زاد المسافر، سید جلال‌الدین آشتیانی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
34. ــــــــــــــــــــ، (1377)، تفسیر آیه‌ی نور (مراتب آفرینش)، ترجمه و تصحیح محمد خواجوی، تهران: انتشارات مولی.
35. ـــــــــــــــــــــ، (1386)، مجموعه‌ اشعار، مقدمه و تصحیح، محمد خواجوی، تهران: انتشارات مولی، چاپ سوم.
36. ـــــــــــــــــــــ، (1377)، تفسیر سوره‌های طارق، اعلی و زلزال (جلوه‌های خلقت)، ترجمه‌ی محمد خواجوی، تهران: انتشارات مولی، چاپ دوم.
 37. ــــــــــــــــــــــ،  (1377)، تفسیر سوره‌ی واقعه (تجسّم اعمال)، ترجمه‌ی محمد خواجوی، تهران: انتشارات مولی، چاپ دوم.
38. ـــــــــــــــــــــــ،  (1366)، کسر اصنام الجاهلیه (عرفان و عارف نمایان)، ترجمه‌ی محسن بیدارفر، تهران: انتشارات الزهراء، چاپ دوم.
39. ـــــــــــــــــــــــ، (1341)، عرشیه، تصحیح غلامحسین آهنی، تهران: انتشارات مولی.
 40. ــــــــــــــــــــــ، (1366)، شرح اصول کافی، قم: انتشارات مؤسسه‌ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
41. ـــــــــــــــــــــــ،  (1385)، مجموعه رسائل، تحقیق و تصحیح حامد ناجی اصفهانی، تهران: حکمت، چاپ سوم.
42. عاملی، زین‌الدین عل بن احمد (شهید ثانی) (1409 ق)، حقایق الایمان، تحقیق مهدی رجائی، قم: نشر کتابخانه‌ی آیه الله مرعشی.
43. عفیفی، ابوالعلاء، (1380)، شرحی بر فصوص الحکم، ترجمه‌ی نصراله حکمت، تهران: انتشارات الهام.
44. غزالی، ابو حامد محمد، (1322)، المستصفی فی علم الاصول، بیروت: دار صادر.
45. ـــــــــــــــــــ، (1413ق)، المستصفی فی علم الاصول، تحقیق محمد عبدالسلام عبد الشافی بیروت: دارالکتاب العلمیه.
46. ـــــــــــــــــــ، [بی‌تا]، احیاء علوم الدین، بیروت: دارالقلم.
47. ـــــــــــــــــــ، [بی‌تا]، احیاء علوم الدین، بیروت: دار الفکر العربی.
48. فولادی، علیرضا، (1387)، زبان عرفان، قم: نشر فراگفت.
49. قیصری، داود، (1382)، شرح فصوص الحکم، تحقیق حسن زاده آملی، آیة الله حسن، قم: مؤسسه‌ی بوستان کتاب.