نفی کلام در اندیشه ی غزالی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه کردستان

چکیده

علم کلام در صدد ارائه­ی تبیینی معقول از دین و دفاع خردمندانه از آن است. این علم در دوران مختلف، به گونه های مختلف مورد نقد قرار گرفته است، هم از جانب مخالفان دین و هم از جانب موافقان دین. در جهان اسلام، غزالی هم به رشد آن دانش کمک بسیار کرده است و هم در نقد آن کوتاهی نکرده است. در دیگاه وی، منزلت علم کلام در کلیت یک دین، درمان و نگه­بانی عقاید عامه­ی مردم است گرچه دانستن آنْ بدعت، خطرناک یا دست کم، بیهوده است. هدف از این نوشتار، بررسی این دوگانگی است که به باور برخی برخاسته از تحول روحی اوست. اما این نوشتار بر آن است که بررسی متقاطع و هم­زمان آثار او در این باره، نشان می‌دهد که تحول خاصی در اندیشه­ی غزالی رخ نداده است. افزون بر این، صدور حکم تحلیلی- تفکیکی از جانب غزالی به نسبت مخاطب و متکلم علم کلام، هم­راه با دیدگاه او درباره­ی مدارج حقیقت، دلیل خوبی بر رد روایتی است که آثار غزالی را متناقض می‌داند. به هر روی، دیدگاه کلی او درباره­ی کلامْ دلالتی مستقیم بر تربیت دینی دارد. در نگاه غزالی، نباید در تربیت دینی از کلام استفاده کرد مگر به ضرورت. بدیل روی­کرد کلامی برای عامه­ی مردم، نخست اسلام­شناسی درون­دینی است. دوم، توجه به احساسات دینی فرد، که با توجه به پیشینه­ی تربیت عرفانی در فرهنگ ایرانی- اسلامی مطلوب می‌نماید. و در نهایت، بدیل سوم، آموزش انفرادی علم کلام است که غزالی با شرایط خاصی و در صورت ضرورت، تجویز می­کند.

کلیدواژه‌ها


1. ابن خلدون، عبدالرحمن، (1385)،مقدمه، ترجمه­ی محمد پروین گنابادی، تهران: علمی‌ و فرهنگی.
2. افلاطون، (1380)،دوره­ی آثار، ترجمه­ی محمد حسن لطفی، جلد دوم، تهران: خوارزمی.
3. بدوی،‌ عبدالرحمن، (1977) مؤلفات الغزالی،‌ کویت: وکاله المطبوعات.
4. زرین‌کوب،‌عبدالحسین، (1381)، فرار از مدرسه: درباره­ی زندگی و اندیشه­­ی ابوحامد غزالی، تهران: امیر کبیر.
5. سروش، عبدالکریم، (1377)، صراط­های مستقیم، تهران: صراط.
6. الشامی،‌ صالح احمد، ( 2002)، الامام الغزالی: حجه الاسلام و مجدد المئه الخامسه،‌ دمشق: دار القلم.
7. شیخ الاسلامی‌، اسعد، (1386)،سیری اجمالی در اندیشه­های کلامی‌ معتزله و اشاعره، تهران: سمت.
8. غزالی، امام محمد، (1382)، کیمیای سعادت، تصحیح حسین خدیوجم، تهران: علمی‌- فرهنگی.
9. ـــــــــــــــ ، (1384)، احیاء علوم الدین، ترجمه­ی مؤیدالدین محمد خوارزمی‌، تصحیح حسین خدیوجم، تهران: علمی‌- فرهنگی.
10. ــــــــــــــ ، (1385)، کتاب الاربعین، ترجمه­ی برهان­الدین حمدی، تهران: اطلاعات.
11. ــــــــــــــ ، (1985)، الجام العوام عن علم الکلام، تصحیح و تعلیق و تقدیم: محمد المعتصم بالله البغدادی، بیروت: دار الکتاب العربی.
12. ــــــــــــــ ، (1990)، الاقتصاد فی الاعتقاد، بغداد: مکتبه الشرق الجدید.
13. ــــــــــــــ ، (1992)، المنقذ من الضلال، حققه و قدم له: محمد بیجو، دمشق: دار التقوی.
14.کاپلستون، فردریک، (1380)،تاریخ فلسفه (جلد ششتم: از ولف تا کانت)، ترجمه­یاسماعیل سعادت و منوچهر بزرگمهر، تهران: علمی‌ فرهنگی و سروش.
15. مجتهد شبستری، محمد، (1379)،ایمان و آزادی، تهران: طرح نو.
16. مگی، براین، (1377)، فلاسفه­ی بزرگ، ترجمه­ی عزت الله فولادوند، تهران: خوارزمی.‌
17. نقیب زاده، میر عبدالحسین، (1383)، درآمدی به فلسفه، تهران: طهوری.
18. همایی، جلال‌الدین، (1342)، غزالی‌نامه، تهران: فروغی.
19. Campanini, Massimo, (1996), "Al-Ghazzali", in: History of Islamic Philosophy, edited by: Seyyed Hossen Nasr & Oliver Leaman, London & New York: Routledge.
20. Clifford, William Kingdon, (1886),"The Ethics of Belief",in hisLectures and Essays, edited by: Leslie Stephan & f. Pollok, Macmillan and Co. second edition.
21. Frankena, William, (1966), "Public Education and Good Life", In Rich (ed.): Reading inPhilosophy of Education, Belmont, California: Wad worth publishing co. Inc.                             
22. James, William, (1902), "The Varieties of Religious Experience", in his Collected Writings 1902-1910, Selected by Bruce Kuklick, New York: The Library of America, 1987.
23. James, William, (1892),"Psychology: Briefer Course, in his Writings 1878-1899, Selected by Gerald Myers, New York: The Library of America, 1992.
24. Gale, Richard M., (2005),The Philosophy of William James an Introduction,Cambridge: CambridgeUniversityPress.