فخر رازی بر سر دو راهی جبر و اختیار

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استاد دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات

چکیده

مسأله‌ی جبر و اختیار یکی از مسایل مهم در حوزه‌ی افعال الاهی است که همواره ذهن انسان‌ها را از ابتدای تاریخ تاکنون به خود مشغول داشته است. در این میان، جهمیه را طرف‌داران جبر محض، اشاعره را طرف‌داران جبر محض در یک مرحله و طرف‌دار کسب در مرحله‌ی دیگر، معتزله و قدریه را طرف‌داران اختیار محض و امامیه را طرف‌داران امر بین الامرین یاد کرده‌اند. بر این اساس، فخر رازی نیز به منزله‌ی یکی از برجسته‌ترین متکلمان اشعری، جبرگرا دانسته شده است.
نگارنده در این مقاله، با جست‌وجوی کامل در آثار فخر رازی، موضع وی در قبال نظریات فوق را به دست آورده و نشان داده است که فخر رازی نه یک جبرگرای محض است و نه یک اختیارگرای محض، بلکه ضمن قادر و مختار دانستن انسان از یک طرف، و قول به عمومیت قضا و قدر الاهی از طرف دیگر، سعی کرده است تا میان این دو قول جمع نماید، ولی با وجود آن‌که همواره در جست‌وجوی راهی میانِ جبر و اختیار بوده و برای فرار از جبر و توجیه اختیار و مسؤولیت انسان، همانند سایر اشاعره، به نظریه‌ی کسب گراییده، چون آن را ناتمام یافته، به نظریه‌ی امر بین الامرین روی آورده است. البته در تبیین این نظریه نیز توفیقی نیافته و آن را طوری تبیین نموده که به جبر منجر شده است. بنابراین به‌رغم اعتراف به اختیار انسان، بر سر دو راهی تردید میان جبر و اختیار باقی مانده، ضمن معرفی انسان به منزله‌ی مضطری در صورت مختار، قائل به غموض و پیچیدگی مسأله شده و افراد را از خوض در این مسایل غامض بر حذر داشته است.  

کلیدواژه‌ها


1. الرازی، فخرالدین محمد بن عمر، (1353ق.)، الأربعین فی أصول الدین، الاولی، حیدرآباد الهند: بی‌نا.
2. ــــــــــــــــــــــــــــــــ‌،(1406ق.)، ارشاد الطالبین الی المنهج القویم فی بیان مناقب الشافعی، تحقیق احمد حجازی السقا، الاولی، مصر: مکتبه الکلیات الازهریه.
3. ــــــــــــــــــــــــــــــــ‌، (1993م.)، اساسالتقدیس فی علم الکلام، مع مقدمه الدکتور محمد العریبی، الاولی، بیروت: دارالفکر اللبنانی.
4. ــــــــــــــــــــــــــــــــ‌، (1407ق.)، اعتقادات فرق المسلمین، تحقیق محمد معتصم بالله البغدادی، الاولی، بیروت: دار الکتاب العربی.
5. ــــــــــــــــــــــــــــــــ‌، (1341)، البراهین در علم کلام، مقدمه و تصحیح نگارش محمد باقر سبزواری، تهران: چاپخانه دانشگاه تهران.
6. ــــــــــــــــــــــــــــــــ‌ و دیگران، (1340)، ، چهارده رساله، ترجمه و تصحیح محمد باقر سبزواری، تهران: چاپخانه دانشگاه تهران.
7. ــــــــــــــــــــــــــــــــ‌، (1986م‏.)، لباب الإشارات، مقدمه و تحقیق دکتر احمد حجازى السقا، چاپ اول، قاهره‏: مکتبه الکلیات الازهریه ‏.
8. ــــــــــــــــــــــــــــــــ‌، (1364)، لوامع البینات، راجعه و قدم له و علق علیه طه عبدالرئوف سعد، تهران: بی‌نا.
9. ــــــــــــــــــــــــــــــــ‌، (1411ق.)، المباحث المشرقیه، الثانیه، قم: مکتبه بیدار.
10. ــــــــــــــــــــــــــــــــ‌، (1984م.)، محصل أفکار المتقدّمین و المتأخّرین، راجعه و قدم له و علق علیه طه عبدالرئوف سعد، الاولی، بیروت: دارالکتاب العربی.
11. ــــــــــــــــــــــــــــــــ‌، (1992م.)، محصل افکار المتقدمین و المتأخرین، تقدیم و تعلیق د. سمیح دغیم، الاولی، بیروت: دار الفکر اللبنانی.
12. ــــــــــــــــــــــــــــــــ‌، (1980م.)، المسایل الخمسون، تحقیق احمد حجازی السقا، القاهره، الازهر: المکتب الثقافی للنشر و التوزیع.
13. ــــــــــــــــــــــــــــــــ‌، (1987م.)، المطالب العالیه، تحقیق الدکتور أحمد حجازی السقّا، بیروت: دار الکتاب العربی، الاولی.
14. ــــــــــــــــــــــــــــــــ‌، (1992م.)، معالم أصول الدین، تقدیم و تعلیق الدکتور سمیح دغیم، بیروت: دار الفکر اللبنانی.
15. ــــــــــــــــــــــــــــــــ‌، (1420ق.)، مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر)،‏ الثالثه، بیروت: دار احیاء التراث العربى‏‏.
16. الزرکان، محمد صالح، (1383ق.)، فخرالدین الرازی و آرائه الکلامیه و الفلسفیه، قاهره: دارالفکر العربی.
17. سبزواری، حاج ملا هادی، (1380ق)، اسرارالحکم، با مقدمه و حواشی حاج میرزا ابوالحسن شعرانی، چاپ اسلامیه، بی‌جا.
18. صدرالمتألهین الشیرازی، محمد بن ابراهیم، (1419ق.)، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، الخامسه، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
19. الصدوق، التوحید، (بی تا)، تحقیق و تصحیح و تعلیق السید هاشم الحسینی الطهرانی، قم المقدسه: منشورات جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه.
20. ــــــــــــــــــــــــــــــــ‌، (1386ق.)، علل الشرائع، تحقیق و تقدیم السید محمد صادق بحر العلوم، النجف الأشرف: منشورات المکتبه الحیدریه.
21. الطبرسی، (1386ق.)، الاحتجاج، تحقیق و تعلیق و ملاحظات السید محمد باقر الخرسان، النجف الأشرف: دار النعمان للطباعه و النشر.
22. الکلینی، محمد ابن یعقوب، (1363)، اصول کافی، تحقیق، تصحیح و تعلیق علی أکبر الغفاری، الخامسه، طهران: دار الکتب الإسلامیه.
23. المجلسی، محمدباقر، (1403ق.)، بحار الأنوار، تحقیق یحیى العابدی، الثانیه المصححه، بیروت: مؤسسه الوفاء.