بررسی و تحلیل تأثیر و کاربست رویکردهای غربی در خوانش متن دینی در اندیشه‌ی محمد ارکون

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته دکتری تاریخ اسلام، دانشگاه تربیت مدرس

2 استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه تهران

چکیده

محمد ارکون (۱۹۲۸-۲۰۱۰م) روشنفکر مسلمان، با هدف بازنگری و دگردیسی در فهم متن دینی و ارائه‌ی راهکارهایی برای برون‌رفت از انحطاط تمدن اسلامی، پروژه‌های «نقد عقل اسلامی»، «اسلام‌شناسی کاربردی» و سرانجام، طرح «عقل سنجش‌گرای آینده‌نگر» را مطرح کرد. طرح‌واره‌ی اصلی وی، همان نقد عقل اسلامی است؛ اما روش‌شناسی رسیدن بدان، اسلام‌شناسی‌کاربردی است. پروژه‌های ارکون یکی از نخستین پروژه‌های جهان اسلام-عرب است که براساس رویکردهای جدید غربی، به خوانش متن دینی پرداخته‌اند.
روش تحقیق و پرسش‌ها: این مقاله با رویکردی توصیفی-تحلیلی به بررسی تأثیر و کاربست رویکردهای غربی در خوانش متن دینی در اندیشه‌ی محمد ارکون می‌پردازد. پرسش‌های مدنظر این پژوهش عبارت‌اند از: مهم‌ترین رویکردهای کاربردی ارکون برای خوانش متن دینی چیست؟ هدف ارکون از کاربست رویکردهای مختلف غربی برای خوانش متن دینی چیست؟ رویکردهای موردتوجه ارکون در پروژه اسلام‌شناسی کاربردی چیست؟
از اهداف این پژوهش، بررسی رویکردهای غربی موردتوجه ارکون در زمینه‌ی خوانش متن دینی و بررسی تأثیر و کاربست مصداقی رویکردهای غربی در پروژه‌ی
اسلام‌شناسی کاربردی ارکون است.
یافته‌ها: پروژه‌های ارکون، به‌ویژه اسلام‌شناسی‌کاربردی، دربرگیرنده‌ی مجموعه‌ای از رویکردهایی همچون ساختارگرایی، تبارشناسی، پساساختارگرایی، هرمنوتیک و... است. اهداف وی از کاربست رویکردهای مختلف غربی عبارت‌اند از: ارائه‌ی یک روش‌شناسی فعال و توانا در زمینه‌ی خوانش انتقادی متن ‌دینی، گسست ‌قطعی از نگاه جزم‌گرایانه و شرق‌شناسانه و جایگزین‌سازی این مطالعات با مطالعات مبتنی بر روش‌های پوزیتیویستی و فیلولوژی سنتی.
ازمیان همه‌ی رویکردهای کاربردی ارکون در زمینه‌ی خوانش متن ‌دینی، سه رویکرد نمود بسیاری در اندیشه‌ها و پروژه‌های وی دارند: نخست، رویکرد زبانی-نشانه‌شناسی برای بررسی عصرتأسیسی؛ دوم، رویکرد دیرینه‌شناسی فوکویی برای خوانش اندیشه‌ی مدرن معاصر اسلام-عرب؛ سوم، تحلیل تاریخی-جامعه‌شناسی برای مطالعه‌ی اسلام (به‌مثابه‌ی یک پدیده‌ی اجتماعی) و رویدادهای تاریخ اسلام پس از پیامبر(ص).
 
 

کلیدواژه‌ها


 
۱. ابوزید، نصرحامد، (۱۹۹۰)، مفهوم النص (دراسه فی علوم القرآن)، الدارالبیضاء: المرکز الثقافی العربی.
 
2. ابی‌نادر، نایله، (۲۰۱۱)، التراث و المنهج بین ارکون و الجابری، بیروت: الشبکه العربیه الابحاث و النشر.
 
3. ارکون، محمد، (۱۹۸۲)، «التأمل الابستمولوجی غائب عند العرب»، حوار الفکر العربی المعاصر، ع ۲۰-۲۱-۲۲، بیروت: مرکز الانماء القومی.
 
4. ارکون، محمد، (۱۹۸۷)، الفکر الاسلامی(قرائه علمیه)، ترجمه‌ی هاشم صالح، بیروت: مرکز الانماءالقومی.
 
5. ارکون، محمد، (۱۹۸۹)، الاسلام اصاله و ممارسه، ترجمه‌ی خلیل احمد، دمشق: بی‌جا.
6. ارکون، محمد، (۱۹۹۰)، «الاسلام و الحداثه»، مجله التبیین، ع ۲-۳، الجزائر: الجمعیه الثقافیه الجاحظیه.
 
7. ارکون، محمد، (۱۹۹۲)، العلمنه و الدین، المسیحیه و الغرب، ترجمه‌ی هاشم صالح، بیروت: دارالساقی.
8. ارکون، محمد، (۱۹۹۳)، الفکر الاسلامی(نقد و اجتهاد)، ترجمه‌ی هاشم صالح، الجزائر: المؤسسه الوطنیه للکتاب.
 
9. ارکون، محمد، (۱۹۹۵)، من فیصل التفرقه الی فصل المقال...این هو الفکر الاسلامی؟، بیروت: دارالساقی.
 
10. ارکون، محمد، (۱۹۹۷)، نزعه الانسنه فی الفکر العربی، جیل مسکویه و التوحیدی، ترجمه‌ی هاشم صالح، بیروت: دارالساقی.
11. ارکون، محمد، (۱۹۹۸)، قضایا فی نقد العقل الدینی: کیف نفهم الاسلام الیوم؟، ترجمه‌ی هاشم صالح، بیروت: دارالطلیعه.
 
12. ارکون، محمد، (۲۰۰۰)، قضایا فی نقد العقل الدینی، ترجمه‌ی هاشم صالح، بیروت: دارالطلیعه.
 
13. ارکون، محمد، (۲۰۰۱).(الف)، الاسلام، اوربا، المغرب، رهانات المعنی و ارادات الهیمنه، بیروت: دارالساقی.
 
14. ارکون، محمد، (۲۰۰۱).(ب)، القرآن من التفسیر الموروث الی نقد الخطاب الدینی، بیروت: دارالطلیعه.
 
۱5. ارکون، محمد، (۲۰۰۱).(ج)، معارک من اجل الانسنه فی السیاقات الاسلامیه، ترجمه‌ی هاشم صالح، بیروت: دارالساقی.
 
۱6. ارکون، محمد، (۲۰۰۷)، الفکر الاصولی و استحاله التاصیل (نحو تاریخ آخر للفکر الاسلامی)، ترجمه‌ی هاشم صالح، بیروت: دارالساقی.
 
17. اکبری دهقان، محمدسعید؛ پاشایی، وحید، (۱۳۹۷)، «نگرشی تطبیقی به خوانش متن از دیدگاه شلایر ماخر و سیدمرتضی»، اندیشه‌ی دینی، دوره‌ی ۱۸، شماره‌ی ۱، صص: ۱ـ۲۰.
 
۱8. باره، عبدالغنی، (۲۰۰۸)، الهرمیتوطیقا و الفلسفه، بیروت: منشورات الاختلاف.
 
۱9. بلقزیز، عبدالاله، (۲۰۱۱)، محمد ارکون: المفکر و الباحث و الانسان (حلقه نقاشیه)، بیروت: مرکز دراسات الوحده العربیه.
 
20. بغوره، الزواوی، (۱۳۹۹)، میشل فوکو در اندیشه‌ی معاصر عرب (الجابری، ارکون، فتحی التریکی و مطاع صفدی)، ترجمه‌ی مجید منهاجی، تهران: نگاه معاصر.
 
21. الحسن، مصطفی، (۲۰۱۲)، الدین، النص، الحقیقه (قرائه تحلیله فی فکر محمد ارکون)، بیروت: الشبکه العربیه للابحاث و النشر.
22. حرب، علی، (۱۹۹۵)، نقد النص، بیروت؛ الدارالبیضاء: المرکز الثقافی العربی.
 
۲3. حرب، علی، (۱۹۹۸)، الماهیه و العلاقه؛ نحو منطق تحویلی، بیروت: المرکز الثقافی العربی.
 
۲4. رجبی، مهدی، (۱۳۹۷)، بازخوانی انتقادی اندیشه‌ی معاصر مسلمین، قم: المرکز الاسلامی للدارسات الاستراتیجیه.
 
۲5. ریان، میشیل، (۲۰۰۸)، مدخل الی التفکیک، ترجمه‌ی حسام نایل، القاهره: الهئیه العامه لقصور الثقافه.
 
26. شاکر، مخلوف، (۱۳۹۸)، «میشل فوکو در اندیشه‌ی معاصر عرب؛ با تأکید بر محمد ارکون، ادوارد سعید، فتحی التریکی، مطاع صفدی و هاشم صالح»، تاریخ‌نامه‌ی خورازمی، ترجمه‌ی مجید منهاجی، سال ۷، شماره‌ی ۲۷، صص: ۱۱ـ۵۹.
 
۲7. شوقی الذین، محمد، (۲۰۰۲)، تأویلات و تفکیکات (فصول فی الفکر الغربی المعاصر)، الدارالبیضاء: المرکز الثقافی العربی.
 
۲8. صدیق، شافیه، (۲۰۰۶)، اشکالیه النهوض فی الفکر الاسلامی المعاصر، الجزائر: دارقرطبه للنشر و التوزیع.
 
۲9. العباقی، الحسن، (۲۰۰۹)، القرآن الکریم و القرائه الحداثیه (دراسه تحلیلیه نقدیه لاشکالیه النص عند محمد ارکون)، سوریا: دارصفحات للدراسات و النشر.
 
۳0. علی‌اکبرزاده، حامد، (۱۳۹۴)، «محمد ارکون و کاربست پساساختارگرایی در نقد عقل اسلامی»، پژوهش‌های معرفت‌شناختی، دوره‌ی ۴،  شماره‌ی ۱۰، صص: ۱۱۹ـ۱۴۴.
 
31. قاره، نبیهه، (۱۹۹۸)، الفلسفه و التأویل، بیروت: دارالطلیعه.
 
32. کیحل، مصطفی، (۲۰۱۱)، الانسنه و التأویل فی فکر محمد ارکون، بیروت: منشورات الاختلاف.
 
۳3. مدقق، محمد، (۱۳۹۵)، «معرفی انتقادی نقد عقل اسلامی و اسلام‌شناسی تطبیقی محمد ارکون»، مطالعات اندیشه‌ی سیاسی معاصر مسلمین، شماره‌ی ۴.
 
34. مسرحی، فارح، (۲۰۱۵)، المرجعیه الفکریه لمشروع ارکون الحداثی(اصولها و حدودها)، الجزائر: اصدارات الجمعیه الجزائریه للدراسات الفلسفیه.
 
35. مسرحی، فارح، (۲۰۰۶)، الحداثه فی فکر محمد ارکون، الجزائر: الدار العربیه للعلوم.
 
۳6. مهیبل، عمر، (۲۰۰۵)، اشکالیه التوصل فی الفلسفه الغربیه المعاصره، بیروت: الدار العربیه للعلوم ناشرون‌ ـ‌ المرکز الثقافی العربی.
 
۳7. نوادری، اندریه، (۱۹۹۸)، مدخل الفلسفه المعاصره، ترجمه و تحقیق خلیل احمد خلیل، بیروت: دارالطلیعه.
 
۳8. هالیبر، رون، (۲۰۰۱)، العقل الاسلامی امام تراث عصر الانوار فی المغرب؛ الجهود الفلسفیه عند محمد ارکون، ترجمه‌ی جمال شحید، سوریه: الاهالی للطباعه و النشر.