ماهیت خواب و رؤیا از نگاه فارابی، سهروردی و ابن‌عربی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه اصفهان

2 استادیار دانشگاه اصفهان

چکیده

معنا و جایگاه خواب و رؤیا در فلسفه بحثی است که کمتر فیلسوف برجسته‌ای از آن غافل مانده و به بررسی آن از منظر اصول و مبانی فلسفی خود نپرداخته باشد. در نظر حکمای اسلامی، رؤیا حاصل فاصله گرفتن روح از حواس ظاهری و میل آن به قوای باطنی است، به این معنی که انسان گاهی در عالم خواب به ادراک حقایق هستی و وقایع آینده موفق می‌شود و از این رهگذر، به ادراک و معرفت شهودی دست می‌یابد. این احوال اگر در عالم خواب طبیعی است و در صورتی که ضعیف و مبهم باشد، پیام آن باید با تأویل و «رؤیای صادقه»، پیش آید، در صورتی که شفاف باشد تعبیر، روشن می‌شود. سهروردی در تبیین مسأله‌ی خواب و رؤیای صادقه، جایگاه ظهور صور رؤیا را نفس، و منشأ اصلی آن را نفوس فلکی می‌داند. از نظر فارابی، رؤیا صورتی ذهنی است که به وسیله‌ی خیال ایجاد می‌شود و هنگام خواب و بر اثر قطع رابطه با فعالیت‌های زمان بیداری، گنجایش آن افزایش می‌یابد. فارابی به این قائل می‌شود که شخص به مدد خیال، قادر است با عقل فعال متّحد شود، لاکن چنین قدرتی تنها در دسترس افراد ممتاز و برگزیده است. از نظر ابن عربی، دنیای رؤیا دنیای رمز و نماد است و برای فهم معنای رؤیا باید مآل نمادهای رؤیایی را پیدا کرد. وی خواب را نخستین مبدأ تلقی وحی الاهی برای اهل عنایت می‌داند.

کلیدواژه‌ها


1. قرآن کریم.
2. آشتیانی، سیدجلال الدین، (1370)، شرح مقدمه قیصری  بر فصوص الحکم ابن ‏عربی، تهران: انتشارات امیر کبیر.
3. ابن­سینا، حسین بن عبدالله، (1348)، روان‌شناسی شفا، ترجمه‌ی اکبر داناسرشت، تهران: چاپخانه‏ی بانک بازرگانی.
4. ابن‏عربی، محیی الدین، (1384)، فتوحات مکیه، ترجمه و تعلیق محمد خواجوی، تهران: انتشارات مولی، چاپ دوم.
5. راغب اصفهانی، حسین­ بن محمد، (1387)، المفردات فی غریب القرآن، ترجمه‌ی حسین خداپرست، قم: دفتر نشر نوید اسلام.
6. سهروردی، شهاب الدین یحیی، (1348)، مجموعه آثار، ج 3، «رساله‏ی یزدان‌شناخت»، تصحیح حسین نصر، تهران: انستیتوی پژوهش‏های ایران.
7.  __________________، (1373)، حکمه ­الاشراق، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم.
8.  __________________، (1375)، مجموعه مصنفات، ج 1و 3، تصحیح هنری کربن، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم.‏
9. شهرزوری، شمس الدین محمد، (1383)، رسائل الشجره الالهیه فی علوم الحقایق الربانیه، مقدمه و تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران: نشر حکمت و فلسفه ایران.
10. شیرازی، قطب ­الدین، (1383)، شرح حکمه ­الاشراق، به اهتمام عبدالله نوری و مهدی محقق، تهران: نشر انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
11. طباطبایی، محمدحسین، (1392ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، تهران: نشر دار الکتب الاسلامیه.
12. غفاری، سیّد محمد خالد، ( 1380)، فرهنگ اصطلاحات آثار شیخ­ اشراق، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
13. فارابی، ابونصر محمد بن محمد، (1354)، اندیشه­های اهل مدینه‌ی فاضله، ترجمه و شرح سید جعفر سجادی، تهران: شورای عالی فرهنگ و هنر مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی.
14. __________________، (1381)، فصوص الحکمه، شرح سید اسماعیل غازانی، تهران: نشر انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
15. مجلسی، محمد باقر، (1392)، بحار الانوار، تهران: نشر کتاب فروشی اسلامیه.
16. مدکور، ابراهیم، (بی­تا)، مقام فارابی در فلسفه‌ی اسلامی، چاپ قاهره.
17. مکارم شیرازی، ناصر، (1362)، تفسیر نمونه، 28جلدی، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
18. ملایری، موسی، (1384)، تبیین فلسفی وحی از فارابی تا ملاصدرا، قم: کتاب طه.
19. هروی، محمد شریف نظام­الدین احمد، (1358)، انواریه؛ شرح حکمه الاشراق، تهران: انتشارات امیرکبیر.