ناسازگاری درونی نظام معرفتی فخر رازی درباب علیت و توحید افعالی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه فلسفه دانشگاه شیراز

2 استادیار گروه معارف اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد شیراز، شیراز، ایران

چکیده

در اندیشه‌ی فخر رازی، از یک طرف مسأله‌ی علیت و تأثیر و تأثّر موجودات بر یکدیگر مطرح است و از طرف دیگر، قول به توحید افعالی و عمومیت علیت و فاعلیت خداوند برای همه‌ی افعال و معلول‌ها و بلکه انحصار علیت و فاعلیت به خداوند مطرح می‌شود. برخی معتقدند میان این دو قول ناسازگاری وجود دارد. مقاله‌ی حاضر با هدف ارائه‌ی تبیینی روشن‌تر از این مسأله، کوشیده تا با روش تحلیلی، این مسأله را در اندیشه‌ی فخر رازی بررسی کند. نتیجه‌ی پژوهش این بوده است که توحید افعالی با اصل علیت و فروع آن ناسازگار نیست، بلکه اصل علیت و فروع آن از مبانی فلسفی مهم توحید افعالی بوده و موجب تبیین بهتر آن می‌شود. بااین‌حال، در اندیشه‌ی فخر رازی، قول به توحید افعالی و قبول اصل علیت و برخی فروع آن، بیانگر ناسازگاری درونی در نظام معرفتی وی است. البته شاید بتوان میان فخر رازی فیلسوف و فخر رازی متکلم فرق نهاد و قول به اصل علیت را دیدگاه فیلسوفانه‌ی وی و قول به توحید افعالی را دیدگاه متکلمانه‌ی وی دانست؛ هرچند در آثار وی غلبه با رویکرد کلامی است تا فلسفی.

کلیدواژه‌ها


منابع
۱. ابراهیمی دینانی، غلامحسین، (۱۳۸۰)، قواعد کلی فلسفی در فلسفه اسلامی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
 
۲. اسدی گرمارودی، محمد، (۱۳۸۵)، «علیت در فلسفه‌ی اسلامی و نظر مخالفان آن»، دوفصلنامه‌ی فلسفه، بهار و تابستان، شماره‌ی ۱۱، صص: ۱۲۳ـ۱۵۰.
 
۳. آرنالدز، روژه، (۱۳۶۵)، «جبر و اختیار در تفسیر رازی»، معارف، شماره‌ی ۱، صص: ۲۹۹-۳۱۱.
 
۴. بهشتی، احمد؛ فارسی‌نژاد، علی‌رضا، (۱۳۹۰)، «فخر رازی بر سر دوراهی جبر و اختیار»، فصلنامه ااندیشه دینی دانشگاه شیراز، شماره‌ی ۴۱، صص: ۱۹-۴۸.
 
۵. حسنی، حسن، (۱۳۷۳)، بررسی و داوری در مسائل اختلافی میان دو فیلسوف اسلامی؛ خواجه نصیر طوسی و امام فخر رازی، تهران: دانشگاه تهران.
 
۶. حسینی شاهرودی، سیدمرتضی؛ استثنایی، فاطمه، (۱۳۹۰)، «اصل سنخیت از دیدگاه فخر رازی و خواجه طوسی»، پژوهشنامه‌ی فلسفه‌ی دین، شماره‌ی ۱۷، صص: ۷۱-۹۴.
 
۷. خادمی، عین‌الله؛ طالقانی سیدحسن، (۱۳۹۲)، «تأثیر اندیشه‌های فلسفی بر قرائت فخر رازی از نظریه کسب»، تحقیقات کلامی، شماره‌ی ۱، صص: ۱۲۵-۱۳۶.
 
۸. دادبه، اصغر، (۱۳۷۱)، فخر رازی، تهران: طرح نو.
 
۹. دیباجی، سید محمدعلی، (۱۳۷۳)، «مقایسه آرای امام فخر رازی و دیوید هیوم در نظریه علیت»، کیهان فرهنگی، شماره‌ی ۱۱۸ و ۱۱۹، صص: ۱۲-۱۵.
۱۰. رازی، فخرالدین محمدبن‌عمر، (۱۹۹۲)، محصل أفکار المتقدّمین و المتأخّرین، تقدیم و تعلیق سمیح دغیم، بیروت: دار الفکر اللبنانی.
۱۱. ــــــــــــــــــــــ، (۱۹۹۲)، معالم اصول الدین، تقدیم و تعلیق سمیح دغیم، بیروت: دار الفکر اللبنانی.
۱۲. ـــــــــــــــــــــــ، (۱۹۸۷)، المطالب العالیه، تحقیق أحمد حجازی السقّا، بیروت: دار الکتاب العربی.
۱۳. ــــــــــــــــــــ، (۱۹۸۶)، لباب الاشارات، مقدمه و تحقیق احمد حجازى السقا، قاهره‌: مکتبه الکلیات الازهریه.
۱۴. ــــــــــــــــــــ، (۱۹۸۴)، محصل أفکار المتقدّمین و المتأخّرین، راجعه و قدم له و علق علیه طه عبدالرئوف سعد، بیروت: دارالکتاب العربی.
۱۵. ـــــــــــــــــــــ، (۱۹۸۰)، المسائل الخمسون، تحقیق احمد حجازی السقا، الازهر، القاهره: المکتب الثقافی للنشر و التوزیع.
۱۶. ــــــــــــــــــــــ، (۱۴۲۰ق.)، مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر)، بیروت: دار احیاء التراث العربى.
۱۷. ــــــــــــــــــــــ، (۱۴۱۱ق.)، المباحث المشرقیه، قم: بیدار.
۱۸. ــــــــــــــــــــــ، (۱۴۰۶ق.)، لوامع البینات، راجعه و قدم له و علق علیه طه عبدالرئوف سعد، قاهره‌:‌ مکتبه الکلیات الازهریه.
۱۹. ـــــــــــــــــــــــ، (۱۴۰۴ق.)، شرحی‌الاشارات، قم: مکتبه آیه‌الله المرعشى‌‌.
۲۰. ـــــــــــــــــــــــ، (۱۳۷۳)، شرح عیون الحکمه، مقدمه و تحقیق محمد حجازى احمدعلى السقا، طهران: منشورات مؤسسه الصادق للطباعه و النشر.
۲۱. ـــــــــــــــــــــــ، (۱۳۵۳)، الأربعین فی أصول الدین، حیدرآباد الهند: بی‌نا.
 
۲۲. ــــــــــــــــــــــ، (۱۳۴۱)، البراهین در علم کلام، مقدمه، تصحیح و نگارش محمدباقر سبزواری، تهران: چاپخانه‌ی دانشگاه تهران.
 
۲۳. ــــــــــــــــــــــ، (۱۳۳۵)، الرساله الکمالیه فی الحقائق الالهیه، تصحیح و مقدمه محمدباقر سبزواری، تهران: دانشگاه تهران.
 
۲۴. سبزواری، حاج ملاهادی، (۱۳۸۳)، اسرار الحکم، مقدمه‌ی استاد صدوقى، تصحیح کریم فیضی، قم: مطبوعات دینی.
 
۲۵. شانظری، جعفر، (۱۳۸۲)، «قاعده الواحد و فاعلیت الهی»، پژوهش‌های فلسفیکلامی، شماره‌ی ۱۷ و ۱۸، صص: ۲۹-۴۴.
 
۲۶. شا‌نظری، جعفر؛ آهسته، محمود، (۱۳۹۰)، «بررسی تطبیقی جبر و اختیار از منظر امام خمینی و فخر رازی»، معرفت کلامی، شماره‌ی ۲، صص: ۱۶۵-۱۸۴.
 
۲۷. شا‌نظری، جعفر؛ آهسته، محمود، (۱۳۹۲)، «بررسی سیر تحول آرای مولوی و فخر رازی در مسأله جبر و اختیار»، معارف عقلی، شماره‌ی ۲۷، صص: ۷-۴۶.
۲۸. شعبان‌پور، محمد؛ یزدان‌مدد، طیبه، (۱۳۹۴)، «انتساب هدایت و اضلال به خدا در قرآن، از دیدگاه علامه طباطبایی و فخر رازی»، اندیشه علامه طباطبایی، شماره‌ی ۳، صص: ۹۹-۱۲۰.
 
۲۹. شمس‌الهی، محمدحسین، (۱۳۹۱)، «درآمدی بر قاعده الواحد و صدور افعال الهی»، معارف عقلی، شماره‌ی ۲۲، صص: ۷۷-۱۱۰.
 
۳۰. صیدی، محمود، (۱۳۹۴)، «بررسی و نقد اشکالات فخر رازی به قاعده الواحد»، پژوهشنامه‌ی کلام، شماره‌ی دو، صص: ۲۱-۴۲، مشهد: جامعه المصطفی العالمیه.
 
۳۱. صیدی، محمود؛ منصوری، احسان و مرتضی بیات، (۱۳۹۴)، «بررسی تطبیقی مسأله جبر در تفسیر کبیر فخر رازی و تفسیر المیزان علامه طباطبایی»، دوفصلنامه‌ی علمی-تخصصی دانشگاه قم، شماره‌ی ۱، صص: ۷۵ -۹۴.
 
۳۲. میرفتاحی، سیدعقیل؛ مرادخانی، علی و رضا اکبری، (۱۳۹۶)، «قضا و قدر و سرنوشت انسان از منظر ابن‌سینا و فخر رازی»، انسان‌پژوهی دینی، صص: ۲۱۵-۲۳۰.
 
۳۳. نجف‌زاده تربتی، علی‌رضا، (۱۳۷۹)، فخر رازی و سه قاعده مهم فلسفی، مطالعات اسلامی، شماره‌ی ۴۷ و ۴۸، صص: ۸۹-۱۰۸.
 
۳۴. نقی‌زاده، حسن؛ ده‌پهلوان، اکرم، (۱۳۸۹)، «اراده‌ خدا نسبت به افعال انسان از منظر فخر رازی و طبرسی»، فصلنامه اندیشه دینی دانشگاه شیراز، شماره‌ی ۳۴، صص: ۸۳-۱۱۰.
 
۳۵. نقی‌زاده، حسن؛ ده‌پهلوان، اکرم، (۱۳۹۰)، «بررسی دیدگاه‌های سه مفسر در مسأله خلق اعمال (زمخشری، طبرسی و فخر رازی)»، مطالعات اسلامی: علوم قرآن و حدیث، شماره‌ی ۳/۸۷، صص: ۱۳۷-۱۶۶.