بررسی آرای منطقی غزالی و ابن‌سهلان ساوی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1  مربی گروه فلسفه و حکمت اسلامی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

2  استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

چکیده

شناخت آرای منطقی امام محمد غزالی و قاضی زین‌الدین عمر بن‌‌سهلان ساوی در فهم آرای منطق‌دانان پس از آن‌ها، به‌ویژه فخررازی، اهمیت بسزایی دارد. نقش غزالی در تبیین جایگاه رفیع علم منطق و رشد میزان مقبولیت آن در میان متشرعین آن زمان انکارشدنی نیست. مرکب‌انگاری تصدیق و بررسی تمایز آن با معرفت، نسبت‌های چهارگانه‌ی منطقی، الحاق منطق به اصول فقه، درآمیختن قواعد منطقی با اصطلاحات ابتکاری جدید و مثال‌های اصولی و اسلامی و استخراج قیاس‌های منطقی از قرآن کریم از ابتکارات و آرای منطقی امام محمد غزالی است.
ابن‌‌سهلان ساوی هم که در برخی موارد متأثر از غزالی است، ابداع نظام منطق‌نگاری تلفیقی، نظریه‌ی مهجوریت دلالت التزامی در علوم و تفسیر نفس‌الامر به وجود عینی و حاضر بالفعل در عالم خارج،
از ابتکارات و اندیشه‌های منطقی خاص حکیم ساوی است، که ما در این نوشتار، به ذکر و بررسی و مقایسه‌ی آرای آن‌ها می‌پردازیم. 

کلیدواژه‌ها


1. قرآن کریم، ترجمه‌ی الهی قمشه‌ای.
2. ابن تیمیه الحرانی، احمد بن عبدالحلیم، (1426 ق)، الرد علی المنطقیین، تحقیق عبدالصمد شرفالدین کتبی و مقدمه سلیمان النّدوی، بیروت: مؤسسه الریّان.
3. ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، (1403 ق)، الإشارات و التنبیهات، شرح خواجه نصیر طوسی، تهران: دفتر نشر کتاب.
4. ـــــــــ، (1404ق)، التعلیقات، تحقیق عبد الرحمن بدوی، قم: مکتب الاعلام السلامی.
5. ــــــــ، (1405 ق)، الشفا، المنطق، المقولات، تحقیق الأب قنواتی و دیگران، قم: مکتبه آیه‌الله العظمی المرعشی‌ النجفی.
6. ابن‌سهلان ساوی، عمر بن سهلان، (1383)، البصائر ‌النصیریه فی علم المنطق، تعلیقات شیخ محمد عبده و مقدمه و تحقیق حسن المراغی، تهران: شمس تبریزی.
7. ــــــــــــــــ، (1337الف)، تبصره (مجموعه‌ی تبصره و دو رساله‌ی دیگر در منطق)، به‌کوشش محمد تقی دانش‌پژوه، تهران: دانشگاه تهران.
8. ــــــــــــــــ، (1337ب)، «رساله در منطق»، پیوست مجموعه‌ی تبصره و دو رساله‌ی دیگر در منطق، به‌کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: دانشگاه تهران.
9. ابهری، اثیرالدین مفضل بن عمر، (بی‌تا)، دقایق  الأفکار، نسخه‌ی خطی، کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی، مجموعه‌ی شماره‌ی 2752.
10. ارسطو، (1385)، متافیزیک (ما‌بعد‌الطبیعه)، ترجمه‌ی محمدحسن لطفی، تهران: طرح نو.
11. اصفهانی، شمس‌الدین محمود، (تحریر قرن 12 هجری)، تسدید القواعد شرح تجرید العقاید یا شرح قدیم تجرید خواجه نصیر، مشهد: کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی، نسخه‌ی خطی به شماره‌ی 17835.
12. تفتازانی، مسعود بن عمر، (بی‌تا)، شرح المقاصد، تحقیق عبدالرحمن عمیره، قم: منشورات الشریف الرضی.
13. جرجانی، علی بن محمد، (بی‌تا)، حاشیه شرح قدیم تجرید شمس الدین محمود اصفهانی، تهران: کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی، نسخه‌ی خطی به شماره‌ی 31617.
14. جمال خوانساری، محمد بن حسین، (1378)، الحاشیه علی الحاشیه الخفری علی شرح القوشچی علی التجرید، با حواشی حاج ملاهادی سبزواری، تحقیق رضا استادی، قم: مؤتمر المحقق الخوانساری.
15. حسن‌زاده‌ی آملی، حسن، (1374)، قرآن و عرفان و برهان از هم جدایی ندارند، قم: انتشارات قیام.
16. حلی، حسن ابن یوسف، (1387)، الأسرار الخفیه فی العلوم العقلیه، قم: بوستان کتاب.
17. ـــــــــــــــــــــــ، (1363 ق)، الجوهر ‌النضید، شرح منطق ‌التجرید خواجه‌نصیر، قم: بیدار.
18. ـــــــــــــــــــــــ، (1366)،  کشف‌ المراد فی شرح تجرید ‌الاعتقاد، قم: مؤسسه‌ی مطبوعات دینی.
19. خوانساری، محمد، (1363)، منطق صوری، تهران: انتشارات آگاه.
20. خونجی، افضل‌الدین، (1389)، کشف ‌الأسرار عن غوامض الأفکار، تحقیق خالد الرویهب، تهران: مؤسسه‌ی پژوهشی حکمت و فلسفه‌ی ایران و مؤسسه‌ی مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین.
21. سبحانی، جعفر، (1375)، مدخل مسائل جدید در علم کلام، قم: مؤسسه امام صادق (ع).
22. سبزواری، هادی بن مهدی، (1372الف)، شرح الأسماء أو شرح دعاء الجوشن الکبیر، تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران، دانشگاه تهران.
23. ـــــــــــــــــــــــــــ، (1372ب)، شرح دعاء الصباح، تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: دانشگاه تهران.
24. ــــــــــــــــــــــــــ، (1432 ق)، شرح ‌المنظومه، تعلیقات آیت‌الله حسن‌زاده آملی، مقدمه و تحقیق مسعود طالبی، بیروت: مؤسسه ‌التاریخ ‌العربی.
25. سهروردی، شهاب‌الدین یحیی، (1372)، کتاب حکمه الاشراق، پیوست مجموعه‌ی دوم مصنفات شیخ اشراق، تصحیح و مقدمه‌ی هانری کربن، تهران: مؤسسه‌ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
26. شهابی، محمود، (1361)، رهبر خرد، قسمت منطقیات، تهران: کتاب‌فروشی خیام.
27. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، (1410ق)، الحکمه المتعالیه فی الأسفار العقلیه الأربعه، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
28. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، (1363)، رساله التصور و ‌التصدیق، پیوست کتاب جوهر النضید علامه‌ حلی، قم: انتشارات بیدار.
29. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، (1378)، التنقیح فی المنطق، تصحیح و تحقیق غلامرضا یاسی‌پور، با اشراف محمد خامنه‌ای و مقدمه‌ی احد فرامرز قراملکی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
30. طباطبایی، محمدحسین، (1433 ق)، بدایه الحکمه، تصحیح و تعلیق عباس‌علی زارعی سبزواری، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
31. العجم، رفیق، (1989م)، المنطق عند الغزالی فی ابعاده الارسطویه و خصوصیاته الاسلامیه، بیروت: دار‌المشرق.
32. غزالی، محمد بن محمد، (1423 ق)، الإقتصاد فی الإعتقاد، شرح و تحقیق انصاف رمضان، بیروت: دار قتیبه.
33. ــــــــــــــــــــــــ، (1392 ق)، تهافت الفلاسفه، تحقیق سلیمان دنیا، قاهره: دار المعارف.
34. ـــــــــــــــــــــــ، (1390 ق)، شفاء  الغلیل فی بیان الشبه و المخیل و مسالک التعلیل، تحقیق حمد الکبیسی، بغداد: الإرشاد.
35. ــــــــــــــــــــــــ، (1413 ق)، القسطاس المستقیم (الموازین الخمسه للمعرفه فی القرآن)، تحقیق محمود بیجو، دمشق: المطبعه العلمیه.
36. ــــــــــــــــــــــــ، (بی‌تا)، محک النظر فی المنطق، پیوست کتاب التقریب لحد المنطق ابن حزم الأندلسی، تحقیق احمد فرید المزیدی، بیروت: دار الکتب العلمیه.
37. ـــــــــــــــــــــــــ، (1368)، المستصفی من علم الاصول، قم: دار الذخائر.
38. ـــــــــــــــــــــــــ، (1927 م)، معیار‌العلم فی فن المنطق، مصر: المطبعه العربیه.
39. ـــــــــــــــــــــــــ، (1961 م)، مقاصد‌الفلاسفه، تحقیق سلیمان دنیا، قاهره: دار ‌المعارف بمصر.
40. ـــــــــــــــــــــــــ، (1992 م)، المنقذ من الضلال، تحقیق محمد بیجو، دمشق: دار التقوی.
41. فارابی، محمد بن محمد، (تحریر 1330ق)، التعلیقات (ضمن مجموعه‌ی نُه رساله)، نسخه‌ی خطی، کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی، شماره‌ی 64489.
42. ــــــــــــــــــــــــ، (1367)، المنطقیات للفارابی، با تحقیق محمدتقی دانش‌پژوه، قم: مکتبه آیه‌الله العظمی المرعشی‌النجفی.
43. فخررازی، محمد بن عمر، (1381)، منطق الملخص، مقدمه و تصحیح و تعلیق احد فرامرز قراملکی و آدینه اصغری‌نژاد، تهران: انتشارات امام صادق(ع).
44. ـــــــــــــــــــــــــــ، (1384)، شرح الإشارات و التنبیهات، تصحیح علیرضا نجف‌زاده، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
45. ــــــــــــــــــــــــــ، (1373)، شرح عیون ‌الحکمه، تحقیق احمد حجازی السقا، تهران: مؤسسه ‌الصادق للطباعه و‌ النشر.
46. فرامرز قراملکی، احد، (1381)، مقدمه‌ی منطق الملخص فخررازی، تهران: انتشارات امام صادق(ع).
47. قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، (1386)، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح الرساله الشمسیه، تصحیح محسن بیدارفر، قم: بیدار.
48. قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد و...، (1432 ق)، شروح‌الشمسیه، تحقیق احمد حجازی السقا، قاهره: مکتبه الازهریه للتراث.
49. قوشچی، علی بن محمد، (بی‌تا)، شرح تجرید الکلام المحقق الطوسی، القاهره: مکتبه المصطفی، نسخه‌ی خطی.
50. لاهیجی، عبد‌الرزاق بن علی، (1384)، شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، چاپ سنگی، اصفهان: مهدوی.
51. مطهری، مرتضی، (1406 ق)، شرح مبسوط منظومه، تهران: انتشارات حکمت.
52. ـــــــــــــــــ، (1360)، شرح منظومه، تهران: انتشارات حکمت.
53. ملکشاهی، حسن، (1369)، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا، منطق، تهران: سروش.
54. میرداماد، محمدباقر، (1367)، کتابُ ‌القبسات، به‌  اهتمام مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران.