تحلیل فلسفی فنای فی الله از منظر صدرالمتألهین

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار پژوهشکده حکمت و فلسفه ایران

چکیده

فیلسوفان اسلامی در جست‌وجوی کمال خاص انسانی، به سراغ بعد عقلانی وی رفته، آن را به عقل عملی و نظری تقسیم نموده‌اند. به‌ اعتقاد ایشان، رهاورد تکامل عقل عملی و تسلط عقل بر قوای حیوانی، تنها آن است که راه را برای استکمال حقیقی انسان باز می‌کند؛ اما تکامل حقیقی انسان در بعد عقل نظری وی رخ می‌دهد که پس از طی مراتب عقل هیولانی، بالملکه و بالفعل، در نهایت، به درجه‌ی عقل مستفاد رسیده، صورت تمامی عالم در وی نقش می‌بندد.
اما صدرالمتألهین معتقد است که نفس، پس از وصول به مرتبه‌ی‌ عقل مستفاد، با عقل فعال متحد می‌شود، سپس تکامل خود را ادامه می‌دهد تا به «فنای فی الله» دست یابد که همان ادراک عین ربط بودن حقیقت نفس است. وی به مدد مبانی فلسفی خود، به‌ویژه نظریه‌ی «فقر وجودی معلول» نشان می‌دهد که سالک الی الله، در این مرتبه‌، با ادراک حقیقت وجودی خویش، علم حضوری به حق‌تعالی نیز پیدا می‌کند و چون در این حالت، فقر محض خود و استغنای بی‌منتهای حق‌تعالی را به قدر وسعت وجودی خویش ادراک می‌کند، از آن به «فنای فی الله» یاد می‌شود.
به ‌گفته‌ی ملاصدرا، وجود موهوم انسان او را از شهود خداوند متعال بازمی‌دارد و برای دستیابی به فنای فی الله، باید این حجاب را کنار بزند.

کلیدواژه‌ها


* قرآن کریم.
۱. ابن­سینا، أبوعلی الحسین بن علی، (1363)، المبدأ و المعاد، مصحح عبدالله نورانی، تهران: مؤسسه‌ی مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل با همکاری دانشگاه تهران.
۲. ــــــــــــــــــــــــــــــــــ، (1364)، النجاۀ فی الحکمۀ المنطقیۀ و الطبیعیۀ و الإلهیۀ، چ ۲، تهران: المکتبۀ الرضویۀ.
۳. ـــــــــــــــــــــــــــــــــ، (1375)، الإشارات و التنبیهات، قم: البلاغۀ.
۴. ــــــــــــــــــــــــــــــــــ، (1375)، النفس من کتاب الشفاء، به تحقیق آیۀالله حسن حسن­زاده‌ی آملی، قم: مرکز النشر التابع لمکتب الإعلام الإسلامی.
۵. ــــــــــــــــــــــــــــــــــ، (1376)، الإلهیات من کتاب الشفاء، تحقیق: آیۀالله حسن حسن­زاده‌ی آملی، قم: مرکز النشر التابع لمکتب الإعلام الإسلامی.
۶. ـــــــــــــــــــــــــــــــــ، (1400 ق)، الرسائل، قم: بیدار.
۷. ابن‌العربی، محی­الدین، (؟)،  الفتوحات المکیة فی معرفة الأسرار المالکیة و المکیة، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
۸. اسیری لاهیجی، شمس­الدین محمد، (1357)، دیوان اشعار و رسائل، به اهتمام برات زنجانی، تهران: مؤسسه‌ی مطالعات اسلامی دانشگاه مک­گیل شعبه‌ی تهران.
۹. بهمنیار بن المرزبان، (1349)، التحصیل، به تصحیح و تعلیق مرتضی مطهری، تهران: دانشکده‌ی الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران.
۱۰. جامی، نورالدین عبدالرحمان، (1373)، نفحات الأنس، به تصحیح و تعلیق محمود عابدی، چ ۲، تهران: اطلاعات.
۱۱. جوادی آملی، عبدالله، (1372)، ده مقاله پیرامون مبدأ و معاد، چ ۳، تهران: الزهرا.
۱۲. الحلاج، (۱۴۲۳)، دیوان الحلاج و معه أخبار الحلاج و کتاب الطواسین، تعلیق محمد باسل عیون السود، چ ۲، بیروت: دارالکتب العلمیۀ.
۱۳. الرازی، فخرالدین محمد، (1410)، المباحث المشرقیۀ فی علم الإلهیات و الطبیعیات، تحقیق محمد المعتصم بالله البغدادی، بیروت: دارالکتاب العربی.
۱۴. سعدی شیرازی، (۱۳۸۵)، دیوان کامل، به کوشش مظاهر مصفا، تهران: روزنه.
۱۵. سهروردی، شهاب­الدین یحیی، (1380)، حکمۀ الإشراق (در ضمن مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج 2، صص: 1 - 260)، به تصحیح هنری کربن، چ ۳،‌ تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
۱۶. ـــــــــــــــــــــــــــــ، (1380)، کتاب المشارع و المطارحات (در ضمن مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج1، صص: 193 - 506)، به تصحیح هنری کربن، چ ۳، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
۱۷. ــــــــــــــــــــــــــــ، (1380)، اللمحات (در ضمن مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج4، صص: 141 - 241)، به تصحیح، تحشیه‌ی دکتر نجفقلی حبیبی، چ ۳، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
۱۸. شهرزوری، شمس­الدین محمد، (1384)، رسائل الشجرۀ الإلهیۀ فی علوم الحقائق الربانیۀ، به تحقیق نجفقلی حبیبی، تهران: حکمت و فلسفه‌ی ایران.
۱۹. الشهید الثانی، (1427)،منیۀ المرید فی أدب المفید و المستفید، به تحقیق رضا المختاری، بیروت: الأمیرۀ.
۲0. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، شرح حکمۀ الإشراق، بی­جا، بی­نا، بی­تا.
۲1. ــــــــــــــــــــــــــ، (1360)، أسرار الآیات، تصحیح محمد خواجوی، تهران: انجمن اسلامی حکمت و فلسفه‌ی ایران.
۲2. ــــــــــــــــــــــــــ، (1375)، أجوبۀ المسائل الکاشانیۀ(در ضمن مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین، صص: 123 - 160)، تحقیق و تصحیح حامد ناجی، تهران: حکمت.
۲3. ــــــــــــــــــــــــــــ، (1375)، شواهد الربوبیۀ، (در ضمن مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین، صص: 282 - 342)، تحقیق و تصحیح حامد ناجی، تهران: حکمت.
۲4. ــــــــــــــــــــ، (1379)، تفسیر القرآن الکریم، تصحیح محمد خواجوی، چ ۳،  قم: بیدار.
25. ــــــــــــــــــــــــــــ، (1380)، المبدأ و المعاد، تصحیح السید جلال­الدین آشتیانی، چ ۳، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
26. ــــــــــــــــــــــــــــ، (۱۳۸۱)، کسر أصنام الجاهلیۀ، تصحیح و تحقیق محسن جهانگیری، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
27. ــــــــــــــــــــــــــــ، (1383)، شرح أصول الکافی، تصحیح محمد خواجوی، ج 1 و 2 و 3، چ ۲، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
28. ــــــــــــــــــــــــــــ، (1383)، شرح أصول الکافی، تصحیح محمد خواجوی، ج ۴،‌ تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
29. ــــــــــــــــــــــــــــ، (۱۳۸۶)، ایقاظ النائمین، تصحیح و تحقیق و تعلیق: محمد خوانساری، به اشراف سید محمد خامنه­ای، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
۳0. ــــــــــــــــــــــــــــ، (1410 ق)، الحکمۀالمتعالیۀ فی الأسفار العقلیۀالأربعۀ، ج ۱ – ۹، چ ۴، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
۳1. ـــــــــــــــ، (۱۴۱۹ ق)، مفاتیح الغیب، تعلیقات للمولی علی النوری، بیروت: التاریخ العربی.
۳2. ـــــــــــــــ، (بی­تا)، شرح الهدایۀالأثیریۀ، چاپ سنگی، بی­جا.
۳3. ـــــــــــــــ، (بی­تا)،«فی الواردات القلبیۀ» (در ضمن الرسائل،صص:238-277)، قم:مکتبۀ المصطفوی.
۳4. قیصری رومی، محمد داوود، (1375)، شرح فصوص الحکم، مصحح سید جلال‌الدین آشتیانی، تهران: علمی و فرهنگی.
35. مصباح یزدی، محمدتقی، (1380)، به سوی خودسازی، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).