آرای هراکلیتوس درباره‌ی جنبش ذاتی طبیعت و مقایسه‌ی آن با دیدگاه ملاصدرا

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج

چکیده

از جمله مباحثی که همواره در طول تاریخ فلسفه، محل بحث و گفت‌وگو بوده، مسأله‌ی جنبش ذاتی طبیعت یا به تعبیر عام‌تر، صیرورت و دگرگونی آن است. تا آن‌جا که تاریخ فلسفه نشان می‌دهد، اندیشه‌ی فیلسوفان همواره میان ثبات و تغییر، مردد بوده است: برخی به کلی، واقعیت داشتن حرکت در طبیعت را انکار کرده و تغییر و تحولاتِ مشهود را ساخته و پرداخته‌ی ذهن تلقی کرده‌اند؛ برخی دیگر اما، از حرکت به مانند حقیقتی انکارناپذیر سخن گفته و آن را مبنای نظام فلسفی خویش قرار داده‌اند. در میان فیلسوفان یونانی، اولین کسی که با انکار ثبات، از تغییر و جنبش دائم اشیائی طبیعی سخن به میان آورده، هراکلیتوس است. در میان فیلسوفان مسلمان نیز بیش از همه، ملاصدراست که از جنبش ذاتی جوهر اشیا سخن گفته و آن را یکی از ارکان مهم حکمت متعالیه‌ی خود دانسته است. هراکلیتوس بر مبنای چهار اصل مهم فلسفه‌ی خود، یعنی لوگوس، تغییر، تضاد و وحدت در عین کثرت، به تبیین اصل تغییر و صیرورت در طبیعت پرداخت و آن را ویژگی اساسی و فراگیر و نافذ عالم طبیعت دانست. ملاصدرا نیز با ابتنا بر اصول مهم فلسفه‌ی خود، همچون اصالت وجود و تشکیک وجود، حرکت را از عوارض تحلیلی وجود دانست و ثابت کرد که حیثیت حرکت، از حیثیت وجود اشیا، انفکاک‌ناپذیر است. این مقاله پس از تحلیل اندیشه‌ی هراکلیتوس و مقایسه‌ی آن با آرای ملاصدرا نتیجه گرفته است که به‌رغم تفاوت‌های آشکاری که میان دیدگاه این دو فیلسوف وجود دارد، ارائه‌ی تفسیر نزدیک به هم و تقریب آرا ایشان درباره‌ی جنبش ذاتی طبیعت، امری ناممکن نمی‌نماید.

کلیدواژه‌ها


۱. ابن سینا، حسینبنعبدلله، (۱۴۰۵)،الشفاء (الطبیعیات فی السماع الطبیعی)، تحقیق ابراهیم مدکور، قم: منشورات مکتبة آیة الله المرعشی النجفی.
۲. ارسطو، (۱۳۸۹)، متافیزیک، ترجمه‌ی شرف‌الدین خراسانی، تهران: حکمت.
۳. ____، (۱۳۸۹)، درباره‌ی نفس، ترجمه‌ی علی‌مراد داودی، تهران: حکمت.
۴. اعلم، امیر جلال‌الدین، (۱۳۸۷)، دانشنامه‌ی ملخص فلسفه و فیلسوفان غرب، تهران: امیرکبیر.
۵. الهی قمشه‌ای، محی‌الدین مهدی، (۱۳۷۹)، حکمت الهی عام وخاص، تصحیح بوشهری‌پور، تهران: روزنه.
۶. بریه، امیل، (۱۳۷۴)، تاریخ فلسفه، ترجمه‌ی علی‌مراد داوودی، ج ۱، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
۷. خراسانی، شرف‌الدین، (۱۳۸۷)، نخستین فیلسوفان یونان، تهران: علمی و فرهنگی.
۸. راسل، برتراند، (۱۳۷۳)، تاریخ فلسفه‌ی غرب، ترجمه‌ی نجف دریابندری، ج ۱، تهران: پرواز.
۹. ربانی شیرازی، عبدالرحیم، (۱۳۵۹)، حرکت در طبیعت از دیدگاه دو مکتب، تهران: حکمت.
۱۰. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، (۱۴۲۱)، الملل و النحل، بیروت: دارالمعرفة.
۱۱. شیرازی، صدرالدین محمد، (۱۹۸۱)، الحکمه المتعالیه فی اسفار العقلیه الاربعه، ج ۱ - ۳ و ۵، بیروت : دار احیاء التراث العربی.
۱۲. _______________، (۱۳۸۲)، الشواهد الربوبیه، باشراف استاد سید محمد خامنه‌ای، تصحیح محقق داماد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
۱۳. _______________، (بی‌تا)، شرح الهدایه الاثیریه، بی‌جا.
۱۴. _______________، (۱۳۷۸)، المظاهر الالهیة، تصحیح استاد سید محمد خامنه‌ای، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
۱۵. _______________، (۱۳۸۱المشاعر، ترجمه‌ی هانری کربن، ترجمه‌ی فارسی کریم مجتهدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
۱۶. _______________، (۱۳۸۹)، مجموعه رسائل فلسفی (رسالة فی الحشر)، با اشراف استاد سید محمد خامنه‌ای، تصحیح سعید نظری توکلی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
۱۷. _______________، (۱۳۸۶مفاتیح الغیب، با نظارت استاد سید محمد خامنه‌ای، تصحیح نجف‌قلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
۱۸. _______________، (۱۳۷۸رسالة فی الحدوث العالم، با اشراف استاد سیدمحمد خامنه‌ای، تصحیح سید حسین موسویان، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
۱۹. قیصری، داوود، (۱۳۷۵)، شرح فصوص الحکم، به تحقیق جلال‌الدین آشتیانی، تهران: علمی و فرهنگی.
۲۰. کاپلستون، فردریک، (۱۳۷۵)، تاریخ فلسفه (یونان و روم)، ترجمه‌ی جلال‌الدین مجتبوی، ج ۱، تهران: علمی فرهنگی.
۲۱. کاوندیش، ‌ای پی، (۱۳۷۷)، نخستین فیلسوفان یونان، ترجمه‌ی خشایار دیهیمی، تهران: کوچک.
۲۲. گاتری، دبلیو. کی سی، (۱۳۷۶)، تاریخ فلسفه‌ی یونان، ترجمه‌ی مهدی قوام صفری، تهران: فکر روز.
۲۳. مطهری، مرتضی، (۱۳۷۹)، حرکت و زمان در فلسفه‌ى اسلامی، ج ۱ و ۲، تهران: حکمت.