تحلیل منطقی قضایای ثلاث

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استاد دانشگاه تهران

2 استادیار دانشگاه اصفهان

چکیده

غرض از نگارش نوشتار حاضر، ارائه‌ی تحلیلی مستدلّ و مستند از دو طبقه‌بندی مهم منطقی است؛ یکی تقسیم قضیه‌ی مسوّره به حقیقیه و خارجیه و دیگری تقسیم قضیه‌ی حملیّه‌ی موجبه به حقیقیه، خارجیه و ذهنیه. تداخل این دو طبقه‌بندی به دلیل اشتراک در عنوان، در طول تاریخ موجب بروز اشکالات و ابهامات متعددی در فهم علم­شناسی قدما شده است. در پژوهش حاضر، با اشراف بر تطوّر تاریخی هر دو طبقه‌بندی و با اخذ روی­آوردی منطقی - معرفتی، ابتدا طبقه‌بندی مثنّی و سپس دو تقریر مختلف از طبقه‌بندی مثلّث مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. از این ره‌گذر و در سایه‌ی دقت در ضوابط و شرایط منطقی هر یک از این دو طبقه‌بندی، نقاط ضعف و قوّت آن‌ها روشن می‌گردد، ضمن این­که دیدگاه رقیب در این مسأله نیز مورد بررسی قرار می­گیرد.

کلیدواژه‌ها


1. ابراهیمی دینانی، غلامحسین، (1362)، وجود رابط و مستقل در فلسفه‌ی اسلامی، تهران: شرکت سهامی انتشار.
2. ابن سینا، ابوعلی، (1383)، الإشارات و التنبیهات، در: شرح الإشارات، ج1، قم: نشرالبلاغه.
3. ـــــــــــــــــ، (1405ق)، الشفاء، المنطق، (4)القیاس و (3)العباره، به کوشش طه حسین باشا، قم: منشورات مکتبه آیه الله العظمی المرعشی النجفی.
4. ابن الترکه، صائن الدین علی بن محمد خجندی، (1376)، المناهج فی المنطق، به کوشش ابراهیم دیباجی، تهران: مؤسسه‌ی مطالعات اسلامی دانشگاه تهران.
5. ابهری،اثیرالدین،(1353)، تنزیل الأفکار،در:منطق و مباحث الفاظ،به کوشش مهدی محقق وتوشی‌ هیکو ایزوتسو، تهران: مؤسسه‌ی مطالعات اسلامی دانشگاه مک­گیل کانادا با همکاری دانشگاه ‌تهران.
6. ـــــــــــــــ، کشف­الحقائق فی تحریرالدقائق، (بی­تا)، تصویر نسخه‌ی خطی دارالکتب المصریّه، ش162، میکروفیلم دانشگاه تهران، ش­ف 1345.
7. اخضری،عبدالرحمن،(1380)، السلّم المنورق، به تصحیح اسماعیل زرونی، پایان­نامه‌ی کارشناسی­ارشد،به راهنمایی غلامرضا اعوانی،تهران: دانشکده‌ی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران.
8. ارموی، سراج الدین، (بی­تا)، (الف)، بیان­الحق و لسان­الصدق، تصویر نسخه‌ی خطی، میکروفیلم کتابخانه‌ی ملک، ش 2843.
9. ـــــــــــــ، (بی­تا)، (ب)، مطالع­الأنوار، در ضمن شرح المطالع، قم: انتشارات کتبی نجفی.
10. آشتیانی، میرزامهدی، (1404ق)، تعلیقه­رشیقه علی شرح منظومه السبزواری، الجزء الأول فی المنطق، قم: مرکز النشر لمکتب الإعلام الإسلامی.
11. انصاری، محمد بن جابر، (1386)، تحفه­السلاطین، مقدمه و تصحیح احد فرامرز قراملکی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
12. تفتازانی، سعدالدین، (1412ق)، تهذیب­المنطق، در: الحاشیه علی تهذیب­المنطق، قم: موسسه النشر الإسلامی التابعه لجامعه المدرسین.
13. تهرانی، محمد بن یوسف بن حسین، (1376)، نقدالأصول و تلخیص الفصول، به تصحیح محسن جاهد، پایان­نامه‌ی کارشناسی­ارشد، به راهنمایی احد فرامرز قراملکی، تهران: دانشکده‌ی الاهیات دانشگاه تهران.
14. جرجانی، میرسید شریف، (بی تا)، حاشیه علی تحریر القواعدالمنطقیه، دار احیاء الکتب العربیه، قم: افست انتشارات زاهدی.
15. جیلانی، شیخ عبدالله، (1353)، الرساله المحیطه بتشکیکاتٍ فی القواعد المنطقیه، در: منطق و مباحث الفاظ، به تصحیح مهدی محقق و توشی هیکو ایزوتسو، تهران: مؤسسه‌ی مطالعات اسلامی دانشگاه مک­گیل کانادا با همکاری دانشگاه تهران.
16. حسینی اعرج، محمدرضا، (1353)، الأرجوزه فی المنطق، در: منطق و مباحث الفاظ، به تصحیح مهدی محقق و توشی هیکو ایزوتسو، تهران: مؤسسه‌ی مطالعات اسلامی دانشگاه مک­گیل کانادا با همکاری دانشگاه تهران.
17. حلّی، حسن بن مطهر، (1379)، الأسرارالخفیّه فی العلوم العقلیّه، تحقیق مرکز الأبحاث و الدراسات الإسلامیه، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌ی علمیه‌ی قم.
18. ــــــــ، (1381)، الجوهر النضید فی شرح منطق التجرید، به تصحیح محسن بیدارفر، قم: انتشارات بیدار.
19. ــــــــــ، (1412ق)، القواعد الجلیّه فی شرح الرساله الشمسیّه، به کوشش فارس حسون تبریزیان، قم: مؤسسه‌ی نشر اسلامی.
20. ـــــــــ، (1425ق)، کشف المراد فی شرح تجرید الإعتقاد، به تصحیح حسن حسن­زاده آملی، قم: مؤسسه النشر الإسلامی.
21. ـــــــ، (1382)، مراصدالتدقیق و مقاصدالتحقیق، به تصحیح محمد غفوری­فرد، پایان­نامه‌ی کارشناسی­ارشد،به راهنمایی عبدالله نورانی،تهران:دانشکده‌ی الاهیات ومعارف اسلامی دانشگاه تهران.
22. خونجی، افضل­الدین محمد بن نام­آور، (بی­تا)، کشف­الأسرار عن غوامض الأفکار، نسخه‌ی خطی دارالکتب المصریّه، ش 162.
23. دشتکی شیرازی، غیاث الدین منصور، (1374)، معیار­العرفان، به کوشش وجیهه حسینی­فر، پایان­نامه‌ی کارشناسی­ارشد، به راهنمایی مقصود محمدی، کرج: دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج.
24. دوانی، جلال الدین، (1381)، الحاشیه علی تهذیب­المنطق، به کوشش محمد وحیدیان اردکان، پایان­نامه‌ی کارشناسی­ارشد، به راهنمایی عبدالله نورانی، تهران: دانشکده‌ی اله‌یات و معارف اسلامی دانشگاه تهران.
25. ـــــــــــ، (بی­تا)، الحاشیه علی حاشیه الشریف الجرجانی علی تحریر القواعدالمنطقیه، ضمیمه‌ی شروح­الشمسیه، مجموعه حواشٍ و تعلیقات، بیروت: شرکه شمس­الشروق.
26. رازی، فخرالدین بن خطیب، (1400ق)، شرح عیون الحکمه، به کوشش احمد حجازی احمدالسقا، مصر: مکتبه الأنجلو المصریّه.
27.ــــــــ، (1381)، منطق الملخّص، مقدمه، تصحیح و تعلیق احد فرامرز قراملکی و آدینه اصغری­نژاد، تهران: دانشگاه امام­صادق(ع).
28. رازی، قطب­الدین، (بی­تا)، (الف)، شرح المطالع= لوامع­الأسرار فی شرح مطالع­الأنوار، چاپ سنگی، قم: انتشارات کتبی نجفی، قم.
29. ــــــــ،(بی­تا)،(ب)،تحریر القواعدالمنطقیه، داراحیاء الکتب العربیه، قم: افست انتشارات زاهدی.
30. راسل، برتراند، (1373)، تاریخ فلسفۀ غرب، ترجمه‌ی نجف دریابندری، ج1، تهران: کتاب پرواز.
31.سبزواری، ملاهادی، (1369)، شرح­المنظومه، الجزء الأول قسم المنطق المسمیٰ بـ‌«اللئالی المنتظمه» و شرحها، به تصحیح حسن حسن­زاده آملی، تهران: نشر ناب.
32. ـــــــــ، (1369)، شرح غرر الفرائد، به اهتمام مهدی محقق و توشی ه‌یکو ایزوتسو، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
33. سهروردی، شهاب­الدین یحیی بن حبش، (1334)، منطق­التلویحات، به تصحیح علی اکبر فیاض، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
34. شهابی، محمود، (1361)، رهبر خرد، قسمت منطقیات، تهران: خیام.
35. شهرزوری، شمس­الدین محمد، (1381)، رسائل الشجره­الإلهیه فی علوم الحقائق­الربانیه، به کوشش نجفقلی حبیبی، تهران: مؤسسه‌ی پژوهشی حکمت و فلسفه‌ی ایران.
36. شیخ زاده کلنبوی، اسمعیل بن مصطفی، (1347ق)، البرهان، به تصحیح فرج­الله زکی الکردی، مصر: مطبعه السعاده.
37. شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم، (1378ق)، التنقیح، مقدمه‌ی احد فرامرز قراملکی، تهران: بنیاد حکمت صدرا.
38.ــــــ، (1981م)،الحکمه المتعالیه فی الأسفار العقلیه الأربعه،ج1، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
39. شیرازی، قطب الدین محمود بن مسعود، (1369)، دره­التاج لغره­الدیباج، به کوشش سید محمد
مشکوه، تهران: حکمت.
40. طوسی، خواجه نصیر الدین، تجرید­الإعتقاد، (1425ق)، در: کشف­المراد فی شرح تجریدالإعتقاد، به تصحیح حسن حسن­زاده آملی، قم: مؤسسه النشر الإسلامی.
41. ـــــــــــ، (1353)، تعدیل­المعیار فی نقد تنزیل­الأفکار، در: منطق و مباحث الفاظ، به تصحیح مهدی محقق و توشی هیکو ایزوتسو، تهران: مؤسسه‌ی مطالعات اسلامی دانشگاه مک­گیل کانادا با همکاری دانشگاه تهران.
42. ــــــــــ، (1383)، شرح الإشارات= حل معضلات الإشارات، قم: نشرالبلاغه.
43. عسکر الحسینی، علی عسکر بن ابی القاسم، (1382)، الکفایه­المنطقیه فی شرح الإشراقات­الصدریه، به تصحیح شهناز شایان­فر، پایان­نامه‌ی کارشناسی­ارشد، به راهنمایی عبدالله نورانی، تهران: دانشکده‌ی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران.
44. فاضل هندی، بهاء­الدین محمد ابن تاج­الدین حسن اصفهانی، (1377)، حکمت خاقانیه، مقدمه‌ی غلامحسین ابراهیمی دینانی، تهران: دفتر نشر میراث مکتوب.
45. فرامرز قراملکی، احد، (1385)، اصول و فنون پژوهش، قم: انتشارات مرکز مدیریت حوزه‌ی علمیه‌ی قم.
46. ـــــــــــ، (1373)، (الف)، الإشارات و التنبیهات؛ سرآغاز منطق‌نگاری دوبخشی، آینه پژوهش، ش24.
47. ـــــــــــ، (1373)، (ب)، تحلیل قضایا، پایان­نامه‌ی دکتری، به راهنمایی ضیاء موحد، تهران: دانشکده‌ی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران.
48. ـــــــــ و احمد عبادی، (1389)، تطوّر تاریخی قضایای ثلاث، فلسفه و کلام اسلامی (مقالات و بررسی­ها)، ش1، سال 43، صص69- 89.
49. ـــــــــــ، (1385)، روش­شناسی مطالعات دینی، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
50. ـــــــــــ، (1381)، منطق، ج1، تهران: دانشگاه پیام­نور.
51. فرصت حسینی شیرازی، محمد نصر، (1322ق)، اشکال­المیزان، بمبئی: مطبع ناصری.
52. کاتبی قزوینی، نجم­الدین دبیران، (بی تا)، (الف)، جامع­الدقائق فی کشف الحقائق، تصویر نسخه‌ی خطی، مجموعه‌ی میکروفیلم دانشگاه تهران، ش1345.
53. ـــــــــــ، (بی تا)، (ب)، الرساله الشمسیه، ضمیمه‌ی شروح الشمسیه، مجموعه حواشٍ وشروح، بیروت: شرکه شمس­الشروق.
54. کاشف­الغطاء، علی، (1411ق)، نقد الآراء المنطقیه، 2ج، بیروت: مؤسسه النعمان.
55. گیلانی، ملاشمساء،(1374)،رسالهٌ فی اقسام القضایا، به کوشش علیرضا مباشرامینی، پایان‌نامه‌ی کارشناسی­ارشد، به‌راهنمایی عبدالله‌نورانی، تهران:دانشکده‌ی الاهیات ومعارف اسلامی دانشگاه تهران.
56. مظفر، محمد رضا، (1383)، المنطق، قم: انتشارات اسماعیلیان.
87. یزدی، ملا عبدالله بن شهاب­الدین الحسین، (1412ق)، الحاشیه علی تهذیب­المنطق، قم: مؤسسه النشر الإسلامی التابعه لجامعه المدرسین.
58. Resher, Nicholas, (1964), The Development of Arabic logic, Pittsburgh: University of Pittsburgh Press.